ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ

Εδώ και μερικές δεκαετίες, παριστάνοντας τους ιστοριοδίφες, Τούρκοι, Έλληνες, Βούλγαροι και Σλάβοι εθναπόστολοι συγγραφείς, γράφουν και περιγράφουν τους Πομάκους, χύνοντας τόνους μελάνι, παρουσιάζοντας και παρομοιάζοντας τους Πομάκους σαν κάτι από τον εαυτό τους, υποστηρίζοντας ο καθένας από την πλευρά του, την ορθότητα της δήθεν τεκμηριωμένης άποψής τους, για την...
εθνολογική καταβολή των Πομάκων. Σήμερα φθάσαμε σε σημείο να γνωρίζουμε τους Πομάκους μόνο από τις διηγήσεις και περιγραφές των «άλλων» και των «εχθρών» τους (Τούρκων). Χαρακτηριστικές είναι οι δημοσιεύσεις των τουρκόφωνων τοπικών εφημερίδων, που παλιά ισχυρίζονταν ότι δεν υπάρχουν Πομάκοι και ότι η μειονότητα εδώ είναι τουρκο-μουσουλμανική. Τώρα, άλλαξαν τροπάριο, γράφοντας ιστορίες για αρκούδες, Κουμάνους, Πετσενέγους, Κιπτσάκους και πολλούς άλλους, που δεν έχουν καμία σχέση με τους Οθωμανούς Τούρκους και ισχυρίζονται ότι είμαστε τούρκο-Πομάκοι και μακρινοί συγγενείς τους και ότι μοιάζουμε με τα μούτρα τους. Οι Πομάκοι μπορεί να υστερούσαν στις τέχνες, στα γράμματα και στο πολιτισμό, αλλά ποτέ δεν ήσαν βάρβαροι και δεν έχουν διαπράξει βαρβαρότητες και εγκλήματα, όπως οι Τούρκοι. Σαν Ζαγάλισα προκαλούμε τον οποιονδήποτε Τούρκο, Έλληνα, Βούλγαρο ή Σλάβο ιστορικό να αποδείξει από πού κατέβηκαν και ποιον αιώνα εγκαταστάθηκαν στην οροσειρά της Ροδόπης οι Πομάκοι. Το άρθρο αυτό ξεκινώ να το γράφω εν βρασμώ ψυχής και αγανάκτησης, για τις ανακρίβειες και διαστρεβλώσεις που θέλουν να φορτώσουν στους Πομάκους. Σαν Ζαγάλισα, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε, στο μέτρο του δυνατού, μία πραγματική εικόνα και να φωτίσουμε πλευρές που δεν φαίνονται πλέον και τείνουν να χαθούν και ακόμα χειρότερα να αλλοιωθούν και να αντικατασταθούν με ξένες, περιγράφοντας τις παραδόσεις μας, τα ήθη, τα έθιμα, τις τέχνες, τον βίο, τον χαρακτήρα, τον λαϊκό πολιτισμό, δηλαδή την λαογραφία του λαού μας, όπως ήταν πριν την τελευταία πεντηκονταετία και πίσω μέχρι τα σκοτεινά βάθη της ιστορίας. Θα περιγράψουμε, τον βίο, τον χαρακτήρα, το παρουσιαστικό, την ενδυμασία, την διατροφή, την ανατροφή των παιδιών, τους γάμους, τις γιορτές, τις θρησκείες, τις δεισιδαιμονίες, την καθημερινή εργασία, την δομή της οικογένειας, χρησιμοποιώντας την Πομάκικη ορολογία, για να έχει την δυνατότητα ο αναγνώστης μας, να συγκρίνει την διαφορετικότητα των Πομάκων, από τους γύρω λαούς των Βαλκανίων.

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Ως προς το παρουσιαστικό, το κυρίαρχο γνώρισμα των Πομάκων είναι του λεπτού ανθρώπου, [drebni ne yedri] πρόσχαρου και όχι τρομερού. Οι Πομάκοι είναι ανοιχτόχρωμοι [belu litse] προς καστανόξανθοι [rusi, çervendalesti], πολλές φορές καστανόμαυροι[çernoki], ποτέ σκούρου μελαψού μαύρου [ mrenok], και με μαλλιά κτενισμένα ίσια, με χωρίστρα σαν το λειρί του κόκορα perçen] ή προς τα πίσω, ίσα και μπροστά όρθια, σαν χαίτη αλόγου [çetka ]. Το ίδιο και οι γυναίκες, έχοντας μακριά μαλλιά με πλεξούδα, [plitka ] ή κοντά μαλλιά δεμένα κότσο, σαν καύκαλο χελώνας [kufal] στις γιορτές εκδηλώσεις και στην καθημερινή ζωή και εργασία ατημέλητα σαν προβιά [roşevi, runtesti]. Οι άντρες πάλι κοντά γένια [bradiçka ] ξυρίζονταν μία φορά την εβδομάδα, λεπτό μουστάκι ξυρισμένο κάτω από την μύτη μία γραμμή πάνω από τα χείλη [mustaçki]. Ουδέποτε προτιμήθηκε το μογγολικό τσιγκελωτό τουρκικού τύπου το παχύ, χοντρό, στριφτό ελληνικού τύπου μουστάκι. άνδρες, φωνακλάδες με χοντρή βροντερή φωνή, [garlesti] και οι γυναίκες με τρεμουλιαστή, γαργαλιστική ψιλή γυναικεία φωνή [plendesti]. Αμέσως αποκόμιζες την εντύπωση από άνδρες και γυναίκες, ότι ήσαν άνθρωποι δραστήριοι, εύστροφοι, πρόσχαροι, φιλεργατικοί, ολιγόλογοι, ολιγαρκείς, ολιγοδίαιτοι, ολίγο αινιγματικοί και κάποτε απερίσκεπτοι, Κεφάλαια που θα εξετάσουμε χωριστά και συγκριτικά με τους γύρω λαούς και φυλές. Άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τους: ευαίσθητοι, ευέξαπτοι, θύμωναν εύκολα, αλλά δεν κρατούσαν κακία, θυμός και οργή είναι από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της καθημερινής ζωής των Πομάκων, ακόμα μέσα και στη οικογένεια, απειθάρχητοι στις εντολές άλλων και ξένων,. Βέβαια, υπάρχει και μια μικρή μερίδα ανθρώπων, όπως σε κάθε άλλο πολιτισμένο λαό, που έχει μεγάλα ελαττώματα: πρόκειται για ανθρώπους που είναι αλαζόνες, προκλητικοί τυχοδιώκτες, πλεονέκτες, φιλάργυροι και ασταμάτητοι διεκδικητές πραγμάτων και καταστάσεων ακόμα κι εάν δεν τους ανήκουν, εκδικητικοί.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Η Πομάκικη κοινωνία είναι δομημένη από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και πριν μισό αιώνα, όπως οι αρχέγονες κοινωνίες, με βάση το πατριαρχικό σύστημα γύρω από την οικογένεια και την φυλή που ανήκαν. Την φυλή [rot, rodnina] την αποτελούσαν οικογένειες [dom, domve] που ηγούνταν ένας αρχηγός, η κεφαλή της οικογένειας, κάτι ανάλογο σαν φύλαρχος, γενάρχης [glava], με αρμοδιότητες πλέον των διοικητικών, να νομοθετεί, να αλλάζει και να καταργεί προηγούμενους νόμους διαταγές παλαιοτέρων αρχηγών που θεωρούνταν καταχρηστικές, μεροληπτικές ή ξεπερασμένες.

Ακόμη, να δικάζει με μία επιτροπή γερόντων που υποδεικνύονταν από όλες τις οικογένειες και συγκεντρωνόταν εφόσον κάποιο πρόβλημα δεν μπορούσε να λυθεί εντός της οικογένειας ή ήταν διαφορά μεταξύ της ομήγυρης οικογενειών. Ο αρχηγός μεριμνούσε επίσης για την ομαλή συνύπαρξη όλων των οικογενειών της φυλής, που τον είχαν εκλέξει. Εκλεγόταν μόνο από τους άνδρες [maski] που ήταν οικογενειάρχες, παντρεμένοι με παιδιά. Αποκλείονταν οι ανύπαντροι, οι γυναίκες και οι ιερείς. Γινόταν κρυφά από τις γυναίκες, μητέρες, συζύγους για να μην επηρεάζουν συναισθηματικά και ψυχολογικά την εκλογή ή κάτω από πίεση της πατρικής οικογένειας. Η εκλογή ήταν φανερή και άμα προέκυπτε διαφορά, λυνόταν με τον απλούστερο τρόπο της πάλης-εκλογής [isbor], η λέξη σημαίνει και εκλογή και πάλη. Ο νικητής μετά από πάλη ήταν ο αδιαμφισβήτητος αρχηγός. Μόνο όταν εξισλαμίστηκαν οι Πομάκοι, ο ιμάμης πολλές φορές ήταν και αρχηγός. Η πρακτική του να λύνουν τις διαφορές με την πάλη, ίσχυε ανέκαθεν.

Για παράδειγμα, θα αναφέρω ότι στις Θέρμες για τελευταία φορά, έλαβε χώρα τέτοιο γεγονός το έτος 1936. Ο θείος μου ήταν ιμάμης στις Άνω Θέρμες και ο παππούς μου ήταν ιμάμης στις Κάτω Θέρμες. Τα τάγματα αγγαρείας του Μεταξά άνοιγαν τον δρόμο από την διασταύρωση του Χανιού μέχρι τις Άνω Θέρμες. Η διαφορά προέκυψε στο εάν θα περνούσε ο δρόμος από την βυζαντινή πέτρινη γέφυρα που ήταν στενή και είχε στροφή ή θα περνούσε από την ξύλινη γέφυρα που θα κατασκευάζονταν και θα ήταν ευθεία. Μία Παρασκευή, μετά την προσευχή, μαζεύτηκαν όλοι οι κάτοικοι των συνοικισμών στη θέση Οσμάνοβο και πάλεψαν ο θείος μου με τον παππού μου, οι δύο ιμάμηδες των χωριών, ενώπιον όλων των κατοίκων και νίκησε ο παππούς μου και ο δρόμος πέρασε από την ξύλινη γέφυρα, που ξηλώθηκε το έτος 1973 από την υπηρεσία του στρατού, την Μ.Ο.Μ.Α. και κατασκευάστηκε στην θέση της τσιμεντένια, όπως είναι σήμερα.

Ο αρχηγός της φυλής ήταν η εγγύηση για την ομαλή και ειρηνική συνύπαρξη των οικογενειών. Οι εντολές και οι αποφάσεις του δεν χωρούσαν αμφισβήτηση και εκτελούνταν άνευ αντιρρήσεως. Σε περιπτώσεις που αποφάσιζε λάθος ή μεροληπτικά ή θεωρούνταν ανάξιος ή ήταν αιτία συμφοράς, πείνας και ήττας της φυλής [kutsuz], εκδιωκόταν ή θανατωνόταν, πολλές φορές μάλιστα με βασανιστικούς τρόπους για να είναι παράδειγμα προς αποφυγή και να μην διασπάται η ενότητα της οικογένειας. Ο εκάστοτε αρχηγός διαμόρφωνε την κοινωνία της φυλής του, ανάλογα με τις ικανότητές του.

Γι’ αυτό το λόγο οι Πομάκικες φυλές ενώ έχουν κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους στην γλώσσα, στα ήθη και έθιμα, στις συνήθειες και εκδηλώσεις από τους Πομάκους της ιδίας περιοχής κι ακόμα του διπλανού χωριού. Η ομιλούμενη γλώσσα των Θερμών, της Μέδουσας, του Εχίνου και του Ωραίου, χωριών του ν. Ξάνθης, της Μυρτίσκης, της Βυρσίνης, του Κέχρου του ν. Ροδόπης, του Σιδηροχωρίου, του Μεγάλου Δερείου του ν. Έβρου ή του Ζλατογκράντ της Βουλγαρίας, διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους, παρόλο που μοιράζονται τον ίδιο γεωγραφικό χώρο. Για παράδειγμα, θα αναφέρουμε ότι το κρεμμύδι στις Θέρμες λέγεται λούκ, στην Μέδουσα βούκ, στον Εχίνο λόκα, στο Ωραίον λούτς, στην Κοτύλη λοούκα και κάποια ανάλογη προφορά σε όλα τα Πομακοχώρια, της οροσειράς της Ροδόπης. Διαφορές υπάρχουν και στα έθιμα. Σε μερικά χωριά η νύφη κατά την ημέρα του γάμου, πρέπει να είναι έφιππη και σκεπασμένη, είτε πάει σε άλλο χωριό είτε πάει στο γειτονικό σπίτι του γαμπρού.

Ο γενάρχης αρχηγός, η κεφαλή της φυλής είχε αρμοδιότητες και δικαιοδοσία σε μικρή περιοχή και σε περιορισμένο αριθμό οικογενειών. Η αύξηση του αριθμού των οικογενειών πολλές φορές οδηγούσε σε διενέξεις και διασπάσεις. Λογοδοτούσε στους άνδρες της φυλής [na sbirovişte] που τον είχαν εκλέξει, οι οποίοι τον στήριζαν και πολλές φορές ήταν και οι πολεμιστές του «στρατού» του. Η μια φυλή δεν υποτασσόταν εύκολα σε άλλη φυλή όσο ισχυρή κι αν ήταν και όσες φορές κι αν συνέβη ήταν περιστασιακά, πρόσκαιρα, δηλαδή υποταγή σε κάποιο πιο ισχυρό φύλαρχο, προκειμένου να παράσχει προστασία σε επερχόμενο εξωτερικό κίνδυνο.

Οι αρχηγοί των φυλών συναντιόνταν [sreşka na visoko ravnişte] και πολλές φορές σύσσωμες οι φυλές έκαναν συναντήσεις [pusreşka, sbirovişte] σε τακτά χρονικά διαστήματα ή τουλάχιστον μία φορά το χρόνο. Οι συναντήσεις αυτές είχαν πολλές φορές την μορφή της πανήγυρης, αφού προηγουμένως είχαν θυσιάσει ζώα, για να γιορτάσουν κάποιο σπουδαίο γεγονός όπως διακανονισμός συνόρων βοσκοτοπιών ή κάποια συμφιλίωση μακροχρόνιας βεντέτας. Τέτοιες ξακουστές και μεγαλοπρεπείς ανταμώσεις γινόταν στην περιοχή Θερμών στο οροπέδιο του Διάσπαρτου στη θέση Κουρμπάνιστε, στην περιοχή των Κιμμερίων στο οροπέδιο Καραογλάν και στη θέση Γελίν Μεζαρί, στο οροπέδιο Αλανάτ (Αλάν τεπέ στα τουρκικά) της Ροδόπης, στο οροπέδιο Σιρόκα Πλάνινα της Βουλγαρίας κ.α.

Το δυσπρόσιτο της ορεινής Ροδόπης, εμπόδιζε την Πομάκικη κοινωνία να συνενωθεί και να συγκροτηθεί σε ενιαία, ισχυρή αρχή και να δημιουργηθεί κεντρική εξουσία όλων των φυλών. Ο γεωργο-κτηνοτροφικός τρόπος ζωής, η έλλειψη γραφής και ανάγνωσης, η έλλειψη απλής πρακτικής αριθμητικής (αριθμούσαν μέχρι το πέντε), δεν είχαν το μηδέν [0] και το άπειρον [θα αναφερθούμε ιδιαίτερα στον τρόπο αρίθμησης, μέτρησης] καθιστούσαν ανέφικτη τη δημιουργία πόλεων κρατών με οργανωμένο στρατό. Οι Πομάκοι ουδέποτε έκτισαν πόλεις και φρούρια. Ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει ούτε μία πομακική πόλη στα Βαλκάνια. Αργότερα θα αναφερθούμε εκτενέστερα στον τομέα αυτό και σε ξεχωριστό κεφάλαιο που θα περιγράφουμε τις τέχνες, την επεξεργασία ξύλου και μετάλλου και την κατασκευή οικιών.

-Συνεχίζεται-

(Τεύχος 54, Ιούνιος 2011)

Πηγη