«Οι Σύγχρονες Κοινωνίες είναι βασισμένες στην Αρχαία Ελληνική Σκέψη»

Απλά εκπληκτικό. Αξίζει να το διαβάσετε.

Από την διάλεξη του  Πέτρου Γ. Δούκα στο Harvard Business School- Athens Reunion(Παρασκευή 13 Μαίου 2011) και στο London Business School με θέμα «Οι Σύγχρονες Κοινωνίες είναι βασισμένες στην Αρχαία Ελληνική Σκέψη»

• Διαβάζοντας τους αρχαίους συγγραφείς διαπίστωσα πως.... πολλά από αυτά που μελετάγαμε στο πανεπιστήμιο ως ‘αγγλοσαξωνικές’ ιδέες και θεωρίες ήταν τα ίδια με αυτά που δίδασκαν οι δικοί μας πριν από 24 και- αιώνες!  

Η σκέψη τους ήταν «δρώσα», όπως την χαρακτήρισε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Για παράδειγμα, πρώτα οι Έλληνες επινόησαν και εφάρμοσαν το δημοκρατικό πολίτευμα, και τη λειτουργία κράτους βασισμένη σε νόμους και μετά οι λόγιοι ανέλυσαν όλα τα σχετικά και τα πήγαν ένα βήμα παραπέρα.

Πρώτοι οι Έλληνες συνέλαβαν και ανέπτυξαν τις έννοιες της ηθικής, της αρετής, της ευδαιμονίας, της αξιοκρατίας, της γνώσης ως πρωταγωνιστικού παράγοντα στη ζωή κάθε ανθρώπου. Πρώτοι συνέλαβαν την έννοια της ‘μεσαίας τάξης’ και την ανάγκη για την στήριξή της! Όπως και την ανάγκη για αξιοκρατία!

Εμπεδοκλής και κυκλικότητα

Πρώτος ο Εμπεδοκλής διανοήθηκε ότι όλα χαρακτηρίζονται από κυκλικότητα. Υπάρχει η διαδικασία της αντιπαλότητας, του ανταγωνισμού, του ‘νείκους’ (επιθυμία για επικράτηση), την οποία διαδέχεται η περίοδος της ‘φιλότητας’, όπου όλα επανασυνδέονται. Αυτή η διαδικασία δεν τελειώνει ποτέ! Όλα αλλάζουν εκτός από την κυκλικότητα.

Ηράκλειτος

Πρώτος ο Ηράκλειτος κατέγραψε ότι όλα είναι αποτέλεσμα αντιπαλότητας και ανταγωνισμού. ΄Πατέρας’ (αιτία) κάθε κατάστασης και κάθε μεταβολής είναι ο ‘πόλεμος’!

Η ανάπτυξη της δημοκρατίας

Η ανάπτυξη της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα ήταν αποτέλεσμα της αντιπαλότητας κυρίως μεταξύ των ευγενών και των υπολοίπων τάξεων. Στα αρχαιότατα χρόνια, η Αθήνα κυβερνιόταν από βασιλιά. Ο βασιλιάς δεν ήταν πάντα και καλός πολέμαρχος. Γι’αυτό και οι Αθηναίοι ευγενείς τοποθέτησαν δίπλα του έναν ‘Πολέμαρχο’ και αργότερα έναν ανώτατο αξιωματούχο για την διοίκηση.

Με την πάροδο των δεκαετιών, οι πλούσιοι ευγενείς απέκτησαν περισσότερη εξουσία με θεσμικό όργανο τον Άρειο Πάγο. Αργότερα, όμως η μεσαία τάξη των εμπόρων και των ναυτικών (η παράταξη των ‘Παραλίων’) και το κόμμα των φτωχών ‘ορεινών’ (‘Διακρίων’) του Πεισίστρατου (πτωχοί γεωργοί και κτηνοτρόφοι), σε ανταγωνισμό μεταξύ τους για την εξουσία, άνοιξαν τον δρόμο για πολύ ευρύτερη συμμετοχή στα κοινά του λαού, κάτι που φυσικά δεν επιθυμούσε η τάξη των ευγενών και των πλούσιων.

Η βασική αντίδραση των ευγενών ήταν: ‘πως ένας που είναι φτωχός και αμόρφωτος και ο οποίος δεν μπορεί να λύσει καν το πρόβλημα της δικής του επιβίωσης να συμμετέχει ισότιμα στη διαμόρφωση των αποφάσεων και στη διάσωση της πολιτείας;’. Σχεδόν όλες οι κωμωδίες του αθεόφοβου Αριστοφάνη ενασχολολούνται με τον ξεπεσμό και την κακοδιοίκηση και την οχλοκρατία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Την απάντηση υπέρ της Δημοκρατίας την είχε δώσει ο Αριστοτέλης όταν έγραφε πως ‘οι πολλοί έστω και αν ο καθένας ξεχωριστά μειονεκτεί, ως σύνολο λειτουργούν ως ένας άνθρωπος με συνολικά καλύτερη αντίληψη και κρίση΄ [Πολιτικά 1281]

Διαλεκτικός υλισμός

Τη διαμάχη και αντιπαλότητα μεταξύ πλουσίων και πτωχών για τη συσσώρευση πλούτου, πρώτοι περιέγραψαν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Από αυτούς δεν είναι παρμένη η μαρξιστική ιδέα του διαλεκτικού υλισμού; Ότι δηλαδή η ιστορία γράφεται κυρίως από την εξέλιξη αυτής της αντιπαλότητας μεταξύ αυτών που έχουν τα υλικά μέσα και των πτωχών;.

Δημιουργική καταστροφή

Από την σκέψη του Εμπεδοκλή και του Αναξίμανδρου προέρχεται και η περίφημη ιδέα της «δημιουργικής καταστροφής» που αποδίδεται στον οικονομoλόγο Joseph Schumpeter. Δηλαδή κάθε πτώση στην οικονομία τροφοδοτεί με νέα υλικά και συστατικά ένα νέο γύρο αναγέννησης. Είναι η ιδέα της κυκλικότητας, – ότι τίποτα δεν παραμένει σταθερό και ότι όλα περνάνε από στάδια αντιθέσεων, σύρραξης , φθοράς και ανανέωσης σε μια επαναλαμβανόμενη κυκλικότητα. Φιλότητα και νείκος χαρακτήρισε αυτές τις δυνάμεις ο Εμπεδοκλής, ‘δίκην και τίσιν’ ο Αναξίμανδρος.

Οικονομικά και Μάνατζμεντ

Τον πρώτο ορισμό των οικονομικών τον σκέφθηκε ο Σωκράτης. Τα καλύτερα έργα (πολύ καλύτερα από αυτά που κυκλοφορούν σήμερα από τους μεγάλους καθηγητές του εξωτερικού) για το μάνατζμεντ, για το πώς να διοικείς, πως να επιλέγεις τους συνεργάτες σου, πώς να τους εμπνέεις αφοσίωση και πώς να ανεβάζεις την απόδοσή τους (παρότι γράφτηκαν πριν από 2400 χρόνια), είναι τα έργα του Ξενοφώντα: ο «Οικονομικός» και η «Κύρου Παιδείας» και, εν μέρει, και ο «Πολιτικός» του Πλάτωνα).

Η ρήξη Ανατολής και Δύσης

Η πρώτη καταγραφή της «ρήξης» μεταξύ Ανατολικού και Δυτικού κόσμου έγινε από τον Ηρόδοτο, σύμφωνα με τον οποίο οι Πέρσες λόγιοι εξηγούσαν πως η εισβολή των Περσών στην Ελλάδα ήταν σε απάντηση της εισβολής και ολοκληρωτικής καταστροφής του Ασιατικού κράτους της Τροίας από τους Έλληνες. Μάλλιστα έλεγαν πως από τότε Ασία και Ευρώπη ήταν δύο διαφορετικοί γεωπολιτικοί χώροι.

Αγορές και δημόσια οικονομικά

Η πρώτη συστηματική εξέταση του πώς δημιουργήθηκαν οι αγορές και των θεμάτων που αφορούν στο χρήμα και τις συναλλαγές (exchange) βρίσκεται στον Αριστοτέλη.

Οι πρώτες θεμελιώδεις παρατηρήσεις για τα δημόσια οικονομικά περιέχονται στο μικρό έργο «Πόροι», πάλι του Ξενοφώντα. Για να βελτιωθούν τα δημόσια οικονομικά της αρχαίας Αθήνας ο Ξενοφώντας πρότεινε (1) να μην ξοδεύουν περισσότερα απ΄ όσα εισπράττουν («υμείς όσα χρήματα ηύρισκε τα τέλη, από τοσούτων διοικείτε»), (2) να επιτρέψουν σε περισσότερους μέτοικους να εγκατασταθούν στην Αθήνα ώστε να τονωθεί η οικονομική δραστηριότητα, η παραγωγή, οι εξαγωγές και οι εισαγωγές (και τα έσοδα από τους δασμούς), (3) να συνεταιρισθούν οι Αθηναίοι για να εκμεταλλευθούν τα μεταλλεία του Λαυρίου, γιατί το ρίσκο θα ήταν πολύ μεγάλο για τον καθένα ξεχωριστά και (4) να επιδοτήσουν την ναυπήγηση εμπορικού στόλου!  Αλλά την ναυπήγηση την ανέλαβαν εύποροι ιδιώτες και όχι το Αθηναϊκο «δημόσιο»!

Άνοδος και πτώση

Πρώτοι οι αρχαίοι ανέπτυξαν θεωρίες για την άνοδο και την πτώση. Εξηγούσε, για παράδειγμα, ο Πλάτωνας για την Περσική αυτοκρατορία, πως ενώ ο Κύρος και ο Δαρείος ήταν σπουδαίοι βασιλείς, άφησαν τα παιδιά τους να ανατραφούν από νταντάδες και έτσι δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν το δρόμο που χάραξαν οι πατεράδες τους! Και ο Πολύβιος ανέλυσε πως η ακμή συνήθως φέρνει έναν κορεσμό, ένα «μπούχτισμα». Αρχίζουν έτσι και οι εσωτερικές προστριβές, η εσωτερική φθορά και η παρακμή. Όπως το σίδερο το τρώει από μέσα του η σκουριά!

Άτομο και κοινωνία

Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας πρώτοι έθεσαν το ερώτημα αν οι κοινωνίες δημιουργήθηκαν για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των ανθρώπων ή ο άνθρωπος για να υπηρετήσει την κοινωνία.

Και για τους δύο η απάντηση είναι η πρώτη: η κοινωνία έγινε για το συμφέρον του ατόμου και όχι το αντίθετο! Οι άνθρωποι συνευρίσκονται επειδή χρειάζονται την παρέα και την συντροφιά ο ένας του άλλου, για προστασία και ασφάλεια και από την ανάγκη για υποδομές, για συναλλαγές, εξειδίκευση και καταμερισμό της εργασίας, «αγαθά» που δεν θα είχαν αν ζούσαν ο καθένας μόνος του.

Μάλλιστα ο Ξενοφώντας υποστήριζε πως για να προκόψει το σύνολο, πρέπει κάθε μονάδα, κάθε άτομο να αποδίδει: Έγραφε πως «δεν μπορεί ένα άρμα να είναι γρήγορο, όταν τα άλογα που το σέρνουν είναι αργά».]

Αλλά ισχύει και το αντίστροφο. Διαβάζουμε στον Θουκυδίδη πως, συμφέρει τον κάθε πολίτη να προκόβει και η κοινωνία, γιατί όταν το σύνολο πάει καλά, τότε έχει και ο ίδιος μεγαλύτερες πιθανότητες να τα καταφέρει. Πάλι όμως το συμφέρον του πολίτη βρίσκεται στο επίκεντρο.

Το ίδιο δεν συμβαίνει και σε μια επιχείρηση; Μπορεί να πάει μπροστά, όταν τα στελέχη της δεν δουλεύουν με όρεξη και δεν αποδίδουν; Και μπορεί να προκόψουν οι εργαζόμενοι, όταν η επιχείρηση δεν πάει καλά;

Ρίσκο και Απόδοση

Τη σχέση μεταξύ ρίσκου και απόδοσης τη συνέλαβαν πρώτοι ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, αλλά και ο Αρριανός. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν ο Ξέρξης κάλεσε πολεμικό συμβούλιο, για να ανακοινώσει στους στρατηγούς του την πρόθεσή του να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδας, χρησιμοποίησε δύο επιχειρήματα: (1) Χωρίς κινδύνους δεν μπορεί να καταφέρουμε σπουδαία πράγματα και (2) αν δεν εκστρατεύσουμε εμείς κατά της Ελλάδας, σύντομα θα δυναμώσουν οι Έλληνες και θα επιτεθούν αυτοί σε εμάς!  Ο Μέγας Αλέξανδρος έλεγε στους στρατιώτες του που παραπονιόντουσαν για τις συνεχείς εκστρατείες και ταλαιπωρίες πως «τα μεγάλα επιτεύγματα απαιτούν και μεγάλους κινδύνους…». (Οι στρατιώτες του όμως ήταν απρόθυμοι να συνεχίσουν και τον ανάγκασαν να επιστρέψουν όλοι μαζί πίσω από την Ινδία στην Βαβυλώνα).

Ηγετικές Αρετές

Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν συστηματικά και με ένα χώρο που είναι πολύ της μόδας σήμερα: Τις βασικές αρετές και τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας άξιος ηγέτης (leadership)! Και ποια είναι αυτά;

1- Σοφία [το να έχεις γνώσεις για το τι ισχύει και γιατί ισχύει: τα αίτια και τα αίτια των αιτίων]

2- Φρόνηση [να μπορείς να κρίνεις τι είναι ωφέλιμο και τι είναι βλαβερό]

3- Σωφροσύνη [να μην παρασύρεσαι και να μην ενδίδεις σε πειρασμούς. Δεν μπορείς να είσαι ηγέτης αν είσαι δούλος των επιθυμιών σου.]

4- Ανδρεία [δεν μπορεί να είσαι δειλός και να περιμένεις πως οι άλλοι δεν θα το αντιληφθούνε και θα συνεχίσουν να σε ακολουθούν]

5- Δικαιοσύνη [Η δικαιοσύνη είναι μια αρετή που έχει υμνηθεί από τα πανάρχαια χρόνια. Από το μεσοποταμιακό«Έπος του Γκιλγκαμές», τα ανάγλυφα κείμενα του Δαρείου στο Μπαχιστούν, τον κώδικα του Χαμουραμπί, τον Κομφούκιο, τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη. Όταν είσαι άδικος, δεν αδικείς μόνο τους αντιπάλους σου, αλλά και τους δικούς σου ανθρώπους. Γι΄ αυτό και αυτοί αργά ή γρήγορα θα το καταλάβουν και θα πάψουν να σε στηρίζουν.]

6- Να μπορεί και να θέλει να διδάσκει και να βελτιώνει και τους άλλους

7- Να έχει ειλικρινές ενδιαφέρον να κάνει κάτι καλύτερο για τους άλλους.

8- Να μπορεί να ωφελεί τους άλλους περισσότερο απ΄ ότι οι ίδιοι θα μπορούσαν να ωφελήσουν τον εαυτό τους

9- Να συναναστρέφεται με ανθρώπους που είναι καλύτεροί του και να τους ακούει όταν του λένε δυσάρεστα πράγματα και τον επικρίνουν.

Όπως γράφει ο Πλάτωνας στον Πολιτικό, ο καλός ηγέτης πρέπει να μπορεί να «συνθέτει το μεγαλοπρεπέστατο ύφασμα» από τις αρετές και τις αντιθέσεις των συνεργατών του. Αυτοί που είναι σταθεροί και αξιόπιστοι (βράχοι) μπορεί να καταντήσουν να μην μπορούν να προσαρμοσθούν στις νέες καταστάσεις, να μην μπορούν να εξελιχθούν και να βελτιωθούν. Να περιπέσουν σε τέλμα. Οι άλλοι, οι ευκίνητοι, οι νεωτεριστές μπορεί να εκπέσουν σε μια κατάσταση υπερβολικής επιθετικότητας και τελικά να μην αφήνουν τίποτα όρθιο! Δουλειά του ηγέτη είναι να μην αφήνει αυτές τις φύσεις να εκτραπούν στη χειρότερή τους μορφή και να συνθέτει αυτό το«μεγαλοπρεπέστατο ύφασμα»!

Συστατικά της ευτυχίας

Είναι ενδιαφέρον πως οι παραπάνω αρετές αποτελούσαν για τους αρχαίους και τα βασικά συστατικά της ευτυχίας. Δηλαδή δεν μπορεί να είναι κανείς άσχετος, άφρων, δούλος των επιθυμιών του, δειλός και άδικος και να είναι ευτυχισμένος. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούσαν ότι το σπουδαιότερο συστατικό της ευτυχίας είναι η σοφία, γιατί αυτή σε φέρνει πιο κοντά στον θεό, ο οποίος είναι το ευδαιμονέστερο από όλα όσα υπάρχουν και επειδή η απόκτηση σοφίας και οι καλές πράξεις που πηγάζουν από αυτή είναι γλυκές και ευχάριστες από μόνες τους! Και ενώ κάθε άλλη ευχαρίστηση όπως η εξουσία και ο έρωτας χρειάζεται και άλλους για να ολοκληρωθεί, η αναζήτηση της σοφίας δεν απαιτεί οποιαδήποτε εξάρτηση!

Άλλοι φιλόσοφοι όπως ο Επίκουρος είχαν πιο ανατολίτικες ιδέες. Πίστευαν (όπως οι Ινδουιστές και οι Βουδιστές), πως τελικός σκοπός της ζωής είναι η αταραξία. Το να ξεφύγεις από τα πάθη και τις επιθυμίες σου και να ξεπεράσεις το καθημερινό άγχος.

Πλούτος

Όσον αφορά τον πλούτο, αυτός δεν είναι κάτι κακό, αρκεί να τον έχεις αποκτήσεις με έντιμα μέσα, και να τον χρησιμοποιείς σύμφωνα με την αρετή. Να τον χρησιμοποιείς, όχι για επίδειξη, αλλά για να ευεργετείς, τους φίλους σου, την πόλη, την κοινωνία. Όσον αφορά την φτώχεια, ο Περικλής στον περίφημο Επιτάφειο, έλεγε πως ντροπή δεν είναι να είσαι φτωχός, αλλά το να μην προσπαθείς να ξεφύγεις απ΄την φτώχεια!

Ο Πλάτωνας θεωρούσε βέβαια πως οι υπερβολικά πλούσιοι δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένοι, γιατί τον υπερβολικό πλούτο δεν μπορεί να τον έχεις αποκτήσει μόνο με έντιμα μέσα. Και εφόσον έχεις κάνει ανέντιμες πράξεις, δεν μπορεί να είσαι ευδαίμων.

Ανταγωνισμός

Πρώτοι οι αρχαίοι συνέλαβαν και ανέπτυξαν το νόημα και τη σημασία του ανταγωνισμού. Ο Ηράκλειτος, ο Ησίοδος, ο Ηρόδοτος, ο Αριστοτέλης, ο Ξενοφώντας πρώτοι αντιλήφθηκαν πως όταν έχεις επιλογές και ανταγωνισμό και όταν υπάρχει η δυνατότητα σύγκρισης, αναδεικνύεται το καλύτερο και το ισχυρότερο! Ακόμα περισσότερο, όταν οι ανταγωνιστές σου διακατέχονται από την Ομηρική προσταγή και το αγωνιστικό ιδεώδες του«αιέν αριστεύειν…». Όταν δηλαδή πιστεύουν πως όχι μόνο πρέπει να γίνεσαι όσο μπορείς καλύτερος, αλλά και να φαίνεται η ανωτερότητά σου σε σύγκριση με τους άλλους!

Αξιοκρατία

Πρώτοι συνέλαβαν και την ιδέα της αξιοκρατίας. Πως όταν την εξουσία την αναλαμβάνουν  οι καλύτεροι τότε και το σύνολο πάει καλύτερα, και οι πιο αδύναμοι βρίσκουν περισσότερες ευκαιρίες να προκόψουν. Δίδασκε ο Πλάτωνας: «τας αρχάς διανέμειν κατ΄αξίαν» Και ο Ξενοφώντας: «αισχρόν το πλεονεκτείν τοις κακίστοις». Και στον Ευρυπίδη «ἐν τῷδε κάμνουσιν αἱ πολλαὶ πόλεις ὅταν τις ἐσθλὸς καὶ πρόθυμος ὢν ἀνὴρ μηδὲν φέρηται τῶν κακιόνων πλέον».

Πίστευαν μάλιστα πως οι καλύτεροι, όχι μόνο πρέπει να άρχουν, αλλά και να πληρώνονται καλύτερα! Θεωρούσαν ότι είναι άδικο και βλαβερό αυτοί που προσφέρουν πολλά, που κοπιάζουν, να πληρώνονται το ίδιο με αυτούς που δεν προσφέρουν!  Για τον Αριστοτέλη:                «εντεύθεν τα εγκλήματα, …όταν ή μη ίσα ίσοι ή μη ίσοι ίσα νέμονται». Και ο Ξενοφών πίστευε πως οι σωστοί άνθρωποι χάνουν την όρεξή τους για δουλειά όταν βλέπουν να αμείβονται το ίδιο με τους τεμπέληδες και τους κοπανατζήδες : «αθυμία γίγνεσθαι τοις αγαθοίς, όταν ορώσι των ομοίων τα μεν έργα δι΄ αυτών καταπραττόμενα, των δε ομοίων τυγχάνοντας εαυτοίς τους μήτε πονείν μήτε κινδυνεύειν εθέλοντας, όταν δέη».

Κομμουνισμός

Η ιδέα του κομμουνισμού είναι και αυτή αρχαιοελληνικής προέλευσης. Συζητιότανε στα καπηλειά της εποχής γιατί κάποιοι να έχουν τόση περιουσία και άλλοι τίποτα. Αργότερα, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης (και ο Αριστοφάνης) εξέτασαν τα σχετικά. Ο Αριστοτέλης και ο Αριστοφάνης κατέδειξαν πως το σύστημα της κοινοκτημοσύνης δεν θα μπορούσε να επιβιώσει, αφού κανένας δεν θα δούλευε όσο του αναλογούσε και όλοι θα απαιτούσαν πολύ περισσότερα από την προσφορά τους.

Δηλαδή, ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως κάνεις κάτι με πολύ μεγαλύτερο πάθος, και καταβάλλεις πολύ μεγαλύτερη και πιο αποτελεσματική προσπάθεια, όταν συμβαίνουν τέσσερα πράγματα:

• όταν κάνεις κάτι που σε ωφελεί και σε συμφέρει,
• όταν κάνεις κάτι που σε ευχαριστεί [όπως όταν ασχολείσαι με ένα χόμπυ σου],
• όταν κάνεις κάτι που σου είναι αγαπητό, ή αφορά κάποιον που αγαπάς,
• όταν κάνεις κάτι που αφορά την «ιδιοκτησία σου» [κάτι που είναι δικό σου—θεωρούσε πως είναι απίστευτη η ικανοποίηση των ανθρώπων όταν έχουν δικά τους πράγματα]

Σε ένα σύστημα κοινοκτημοσύνης, ούτε ιδιοκτησία έχεις, ούτε αμείβεσαι ανάλογα με την προσφορά σου. Γιατί λοιπόν να κοπιάσεις; Θεωρούσε μάλιστα πως περισσότερο τσακώνονται αυτοί που έχουν κοινή περιουσία, παρά αυτοί που έχουν ξεχωριστή περιουσία και πως όταν κάποια δουλειά και ευθύνη μοιράζεται σε πολλούς, τότε πολλαπλασιάζεται η αδιαφορία και η αμέλεια γιατί ο καθένας ποντάρει πως οι άλλοι θα αναπληρώσουν ότι αμελεί ο ίδιος! Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης δίδασκε πως θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσει συγκροτημένα και εθελοντικά ένα κομμουνιστικό σύστημα. Ο Αριστοφάνης και αυτός ήταν μέγας πολέμιος του κομμουνισμού.[βλ. Για παράδειγμα στις Εκκλησιάζουσες]

Αναγκαιότητα για ισχυρή μεσαία τάξη

Η ανάγκη για πλατειά μεσαία τάξη αναλύθηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη που θεώρησαν πως μια πόλις χωρίς μεσαία τάξη, με λίγους πλούσιους και πολλούς φτωχούς, θα ήταν από τη φύση της ασταθής με τη μια τάξη να επιβουλεύεται την άλλη. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα στην Αθήνα και του Λυκούργου και του Άγι στην Σπάρτη, είχαν αυτόν ακριβώς τον στόχο. Την στήριξη της ιδιοκτησίας και της μεσαίας τάξης!

Ομοιογένεια ή διαφορετικότητα

Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως είναι μεγάλο πλεονέκτημα για μια πόλη ο μεγάλος βαθμός ομοιογένειας, όπου σχεδόν όλοι θα έχουν κοινούς στόχους και θα ευχαριστιούνται ή θα στεναχωριούνται με τα ίδια πράγματα!

Αντίθετα, ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως η διαφορετικότητα είναι πηγή δύναμης. Μάλιστα αναφέρει ότι δεν μπορεί να υπάρχει μία πόλη που να απαρτίζεται π.χ. μόνο από γεωργούς.

Όσο μεγαλύτερη η διαφορετικότητα, τόσο τα πλεονεκτήματα του ενός μπορεί να «γαντζωθούν» και να αλληλοσυμπληρωθούν με τα πλεονεκτήματα των υπολοίπων, για να φτιαχτεί κάτι πιο ισχυρό, πιο σπουδαίο, πιο «αυτάρκες»!

Οι ίδιες αντίρροπες τάσεις συνυπάρχουν και στις επιχειρήσεις! Όμως, το πώς, το πότε και το πόσο χρειάζεται από το ένα ή από το άλλο, είναι δουλειά των άξιων ηγετών να κρίνουν. Αυτών των ηγετών που, όπως έγραφε ο Πλάτωνας στον «Πολιτικό», από τα αντίθετα μπορεί να υφάνουν το μεγαλοπρεπέστερο ύφασμα.

Κοινωνική ευθύνη

Και ποια είναι η «κοινωνική ευθύνη» των ατόμων σύμφωνα με την αρχαία Ελληνική σκέψη (χωρίς φυσικά να χρησ; Περιληπτικά θα έλεγα: (1) Να σέβονται τους νόμους, (2) να υπερασπίζονται την πατρίδα τους, και (3) να μην «πολυπραγμονούν», αλλά να κάνουν σωστά τη δουλειά τους. Τη δουλειά και την απασχόληση που από τη φύση είναι προικισμένοι να κάνουν συγκριτικά καλύτερα!

Όσον αφορά το καθήκον των πολιτών (αλλά και το συμφέρον τους) να σέβονται τους νόμους, αυτό πρέπει να το κάνουν σχεδόν από συνήθεια. [«Γενικά τις καλές πράξεις πρέπει να τις κάνεις από συνήθεια.»]

Νομοθεσία

• Αλλά για να σέβονται οι πολίτες τους νόμους, πρέπει (οι νόμοι) να είναι καλομελετημένοι, να μην αλλάζουν συνεχώς και να τους εφαρμόζουν ικανοί και σεμνοί δημόσιοι υπάλληλοι! Όταν αυτοί που είναι υπεύθυνοι για την επιτήρηση και την εφαρμογή των νόμων δεν είναι ικανοί και ευσυνείδητοι, τότε ακόμα και όταν οι νόμοι είναι καλοί και δίκαιοι το αποτέλεσμα είναι κακό και βλαβερό.

Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή καταγράφεται η μάχη μεταξύ του ατόμου και της συνείδησής του και των νόμων ενός άκαμπτου κράτους. Όχι κακού κράτους, ούτε παράνομου. Νόμιμου αλλά καταπιεστικού. Μάλιστα ο Σοφοκλής με επαναστατικό σχεδόν τρόπο γράφει πως ούτε οι άρχοντες της πόλης, ούτε οι ίδιοι οι θεοί έχουν δικαίωμα να απαγορέψουν την ταφή του Πολυνείκη! Ο δε Σωκράτης αποδέχθηκε τη βάναυση ετυμηγορία των δικαστών του, λέγοντας πως δεν υπήρχε πρόβλημα με τους νόμους, αλλά με την κρίση των δικαστών του.

Όσον αφορά τους νόμους, ο Πλάτωνας θεωρούσε πως:

• οι νόμοι καμιά φορά κάνουν τους ανθρώπους ανεύθυνους, γιατί βασίζονται υπερβολικά σε αυτούς (για παράδειγμα σε μία μικρότερη κοινωνία θα έπρεπε να ξέρεις σε ποιον δανείζεις χρήματα και να μην επαφίεσαι στους νόμους ότι θα σε βοηθήσουν να τα πάρεις πίσω) και ότι
• επειδή κανένας νόμος δεν μπορεί να προβλέψει όλα τα ενδεχόμενα και όλες τις υποπεριπτώσεις, υπάρχει μία τάση να θεσπίζονται συνεχώς νέοι νόμοι (ξεπετάγονται σαν τα κεφάλια της λερναίας ύδρας), και έτσι, στο τέλος, να περιπλέκουν περισσότερο τα πράγματα!

Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης δίδασκε πως σε κάθε δράση υπάρχει «η υπερβολή, το έλλειμμα και η μεσότητα», δηλαδή η σωστή δόση: το τι είναι σωστό, το πόση είναι η σωστή δοσολογία, δεν ορίζεται ούτε από κάποιο νόμο, ούτε από κάποιο μαθηματικό αλγόριθμο. Το ορίζει ένας άνθρωπος που έχει αρετή και φρόνηση!