Οι διαχρονικές αξίες της ελληνικής παιδείας –
Αντίπαλο δέος στην παγκοσμιοποίηση
Της Μόνικας Αθαν. Παπά
Μέσα από ένα συνεκτικό δεσμό εννοιών και ιδεών με συμπεριφοριστικό περιεχόμενο και κοινωνικούς συνειρμούς οριοθετούνται οι αξίες, που συνιστούν και επηρεάζουν το ΕΙΝΑΙ και το ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ στη ζωή των ατόμων και των λαών. Οι ρίζες των αξιών έχουν την αφετηρία τους από τη...
... χωροχρονική θεώρηση στο απώτατο παρελθόν και αντλούν το γενικό και το μερικό από την ακένωτη δεξαμενή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, με έμφαση στην πλατωνική θεωρία των ιδεών1. Όταν μιλούμε για αξίες τίθεται επί τάπητος το θέμα της ηθικής αναγκαιότητας που θέτει A PRIORI τις νόρμες και τους κανόνες για την οικοδόμηση μιας υποκειμενικής και βουλησιαρχικής στάσης, ώστε να αποτελεί φραγμό στη ρευστότητα και την ανατροπή των κοινωνικών ρόλων. Οι αξίες επομένως δεν είναι φτωχά αντίγραφα και απεικάσματα φαντασιώσεων και ονειροπολήσεων ούτε καν απαρχαιωμένες δέσμες αξιακού περιεχομένου. Θα λέγαμε με περισσότερη σαφήνεια ότι αναδύονται από το ΟΦΕΙΛΕΙΝ και το ΔΡΑΝ της ανθρώπινης ύπαρξης και δρουν ως βουλητικά στοιχεία στην εξισορρόπηση των όντων και των κοινωνιών2. Στο ίδιο πνεύμα μπορεί να αλιεύσει κανείς την αντοχή των αξιών στο πεπερασμένο και το εφήμερο. Πρόκειται για την ταυτότητα και την στερεότητα των αξιών που ανθίστανται στο χρόνο και ακόμα ισχυροποιούν τη συνειδητή αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση ατόμων, φυλών, εθνών και κρατών. Το ζητούμενο εδώ ανάγεται στην ωφελιμότητα ή τη χρήση των αξιών σε διάφορους τομείς κοινωνικής δραστηριότητας. Με το πρόσχημα αυτό ασκήθηκε κριτική στο αξιακό STATUS της κοινωνίας που υποκρύπτει μία τάση για οντολογική αναζήτηση και ακόμα για προσπέλαση της φοβίας των κοινωνικών ομάδων με σύνθημα τις ανησυχητικές διαπιστώσεις για κρίση των ΑΞΙΩΝ3. Οι παραδοσιακές κοινωνίες αισθάνονται την επερχόμενη θύελλα της αλλοτριωτικής παρέμβασης νεοφανών θεωριών που απειλούν την καθεστηκυία τάξη και τείνουν να ανατρέψουν τις πάγιες κρατικοθεσμικές και τις ευρύτερες κοσμοθεωρητικές αρχές για το ΕΙΝΑΙ και το ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ στη διαπάλη της διαλεκτικής με την επιστημονική θεώρηση των αρχών και των ιδεών, όπως μας τις έχει ενοφθαλμίσει η αστική κοινωνία και το οριοθετημένο πεδίο των πολιτισμικών προοπτικών. Καλείται εδώ η φιλοσοφία να στηρίξει και να εξωραΐσει τις αξίες, ίσως ακόμα να καταγράψει νέες αξίες που χωρίς την ανατροπή των κατεστημένων θέσεων να συγκεντρώνουν την απαραίτητη συναίνεση για κοινωνική συνοχή και λειτουργική αντιμετώπιση των έλλογων όντων. Το σημαντικό ερώτημα που τίθεται εδώ είναι πολύ απλό: Μπορούν οι αξίες να τροποποιηθούν ή και να διαφοροποιηθούν, ώστε να θεωρηθούν αξίες με σχετική αξία;4 Είναι δηλαδή δυνατόν να μειωθεί ή ακόμα να αυξομειωθεί η ισχύς, η διάρκεια, η αίγλη, η καθολικότητα και το κύρος κατά τη διαχρονική τους πορεία; Πως είναι δυνατόν αξίες όπως η δικαιοσύνη, η αγάπη, η ειρήνη, ο ανθρωπισμός, η ελευθερία, ο άνθρωπος αυτός καθαυτός και μια άλλη δέσμη αξιών να θεωρηθούν ως πλαίσια αναφοράς και να πάρουν μια αλλοτριωτική μορφή καταγράφοντας ταυτόχρονα ένα έλλειμμα ειδικού βάρους και καταστολής; Πως είναι δυνατόν μια αξία να είναι αντικείμενο μεγέθυνσης ή σμίκρυνσης και ακόμα πως μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε την εξακτίνωσή της, περιορίζοντας τους ορίζοντες που έχει κατακτήσει μέσα στο χώρο και το χρόνο; Ειδικότερα οι ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ μπορούν να αποτελέσουν ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ στο επερχόμενο κύμα της ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ5;ΟΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΈΣ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ:
Τα κριτήρια επιλογής των διαχρονικών αξιών της ελληνικής παιδείας είναι βουλησιαρχικά και υποκειμενικά. Η βαρύτητα, η ευρύτητα, το κύρος, η αποδοχή, η καθιέρωση και επέκεινα η προβολή των αξιών δημιουργεί την εύλογη δυσκολία κλιμάκωσής τους. Από την άλλη πλευρά η επιλογή αυτή εγκυμονεί πολλούς κινδύνους τόσο στην ποσοτική καταγραφή της όσο και στην προτεραιότητα ή και τη συχνότητα με την οποία εμφανίζεται στους σκοπούς και στόχους της ελληνικής παιδείας. Η δυνατότητα καταγραφής των διαχρονικών αξιών αντλείται ακόμα από την αρχαία και από την νεοελληνική διανόηση αλλά και τις επιδράσεις σε παγκόσμια κλίμακα ιδιαίτερα από την κειμενική παρουσία τους και από το ρωμαλέο ελληνικό λόγο, που με τη γραπτή αλλά και την προφορική του διάσταση χαράσσει ανεξίτηλα την έλλογη και τη βιωματική αναφορά αυτών των αξιών. Είναι επίσης πασιφανές ότι η επιχειρηματολογία μας ακολουθεί τη δεσμευτική δισημία, όπου η επιστημονική αντικειμενικότητα για «το πράγμα καθεαυτό» και την υπέρβαση της θεώρησής του, έχει ταυτόχρονα χρέος να αναφερθεί στις πολιτισμικές αξίες που η χροιά τους δεν υποτάσσεται στη λογική και επιστημονική αναγωγή, κάτι που το αντικείμενο επιλογής των αξιών δεν αφορά μόνο τα όντα αλλά και τις αξίες, που μας οδηγούν στις αξιολογικές κρίσεις. Η δεοντολογία όσο προσεκτική και αν είναι δεν μπορεί να παρακάμψει την αξιολογία και να συμβιβάσει την απολυτότητα των θετικών επιστημών με τα αναμενόμενα από τις αξίες σε μια μελλοντική κοινωνία αποτελέσματα. Μέσα από τις εισροές και τις εκροές στο αξιακό σύστημα της ελληνικής παιδείας, αναζητούμε τα αποτελέσματα που θα μπορούν αν έστω και κατά προσέγγιση να χαρακτηριστούν ως ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Με τις επιβεβλημένες αυτές διαπιστώσεις δε θεωρούμε τις θέσεις μας αυτές ως παγκόσμιο θέσφατα ούτε υποταγμένες στην αρχή της απόλυτης βεβαιότητας, αλλά ως μία προσπάθεια ανίχνευσης και οριοθέτησης του ευκταίου αν μη και του εφικτού!6 Όταν όμως αυτές οι θέσεις αντικειμενικοποιούνται και δεν υπάρχουν στοιχεία αμφισβήτησης τουλάχιστον ορατά στο πεδίο μιας έλλογης και συνειδητής συναίνεσης, δηλαδή πέραν από τον πειθαναγκασμό και την κομφορμιστική αναφορικότητα, όπου τίθενται εκποδών οι διανθρώπινες προσδοκίες και επιβάλλονται ΔΟΓΜΑΤΙΚΑ συστήματα μαζικοποίησης, όπου με την ολότητα υποκρύπτεται ο κίνδυνος καθυπόταξης του ανθρώπου και η καθοδήγησή του σε μία αυτοματοποίηση λίαν επαχθή χωρίς την συναίνεσή του που εξοβελίζεται από τον ΕΠΙΚΑΡΠΩΤΗ των ειδικών και επιμέρους στόχων της ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ, προαπαιτείται δράση7. Αντί λοιπόν να αναλωθούμε σε θεωρητικά σχήματα και να δημιουργήσουμε την εύλογη απορία για τη χρήση ή μη των πηγών, προτιμήσαμε συνειδητά να παραθέσουμε τα κείμενα, που ως διαχρονικές αξίες που εμπεριέχουν αυτές τις αξίες και δίνουν μια άμεση ή έμμεση απάντηση στο πρωταρχικό μας ερώτημα. Επίσης τα κείμενα διατηρούν τη γοητεία της ανάπλασης των παραστάσεων που εμπεριέχουν το ΔΕΟΣ χωρίς φυσικά να γράφτηκαν ως προτάσεις ή επιχειρήματα ανασκευής των θέσεων ή εμφαντικότερα ως ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Η εισήγηση επομένως λόγω και του οριοθετημένου χρόνου παρουσίας της δεν μπορεί να εξαντλήσει το θέμα. Θα ζητήσω μάλιστα την επιείκεια του ακροατηρίου μου για οποιαδήποτε αθέλητη ακαιρολογία παρεισφρύσει στο λόγο της εισήγησής μου. Δηλωτικό επίσης της όλης προσπάθειας συνιστά και η σκέψη μου ότι παρουσιάζω την εισήγηση αυτή σε Καθηγητές, ερευνητές και διανοούμενους, που έχουν εντρυφήσει περισσότερον εμού στα κείμενα, την έρευνα και γενικότερα τη φιλοσοφική θεώρηση του προκείμενου θέματος. Αυτό σημαίνει ότι η ενθάρρυνση στην παρούσα φάση θα ήταν ευεργετική και εκ των προτέρων εκφράζω τις ευχαριστίες μου για αυτήν την κατανόηση. Γνωρίζουμε σήμερα πολύ καλά ότι η παγκοσμιοποίηση ενέσκηψε «ως κεραυνός εν αιθρία» και εκτός από τις δυναμικές κινητοποιήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο δεν ήταν λίγες οι φορές όπου υπήρξε και απώλεια ζώων. Οι πρωτεργάτες της Παγκοσμιοποίησης με πολιτική και οικονομική ισχύ διατείνονται ότι η παγκοσμιοποίηση θα λύσει τα προβλήματα σε παγκόσμια κλίμακα και υπόσχονται να υλοποιήσουν τις προσδοκίες των λαών για ένα καλύτερο μέλλον φυσικά με σεβασμό στη σφαίρα της αξιακής και βιολογικής τους υπόστασης8. Έτι πλέον η παγκοσμιοποίηση επαγγέλλεται αγαθά δια της οικονομικής ανάπτυξης, καλύτερες εργασιακές σχέσεις, θέσεις εργασίας και μια ζωή αξία ζωής τουλάχιστον από οικονομικής απόψεως. Δεν πείθουν όμως όλες αυτές οι διακηρύξεις. Η μέχρι τούδε πορεία των πτωχών και των πλουσίων λαών ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη. Από τη μια πλευρά η χλιδή, ο πλούτος, η περίσσια υλικών αγαθών, οι εξουσιαστικές δομές, η ηγεμονική θέση και η επιβολή της βίας του ισχυροτέρου με όλα τα επακόλουθα αυτής της συγκέντρωσης της εξουσίας και χρήματος και από την άλλη πλευρά οι λαοί που παραπαίουν στην αθλιότητα, τις ασθένειες, την καταπίεση, την πείνα, την ανεργία και την εύκολη λεία στις ορέξεις των ισχυρών. Η ανθρωπότητα δεν κατόρθωσε παρά τις επαγγελίες των ισχυρών να φτάσει σε ένα πλέγμα αμοιβαιότητας και ισότητας. Υπάρχουν κατανεμημένοι ρόλοι, οι φυλετικές διακρίσεις, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η κατάλυση των δημοκρατικών πολιτευμάτων κατά τις επιθυμίες των ισχυρών, η ένδεια και η έλλειψη στοιχειωδών ανθρωπίνων συνθηκών καταδεικνύουν τις παγκόσμιες ανισότητες και ελεεινολογούν τις μεγαλόστομες υποσχέσεις της παγκοσμιοποίησης. Γιατί πραγματικά αν όλα εξελιχτούν όπως διακηρύσσουν οι εισηγητές της παγκοσμιοποίησης, αλήθεια ποιος θα είναι ο επικαρπωτής όλων αυτών των αγαθών; Στο ερώτημα αυτό η απάντηση είναι αινιγματική και συγκεχυμένη. Η κατανομή της πολιτικής εξουσίας στις εξουσιαστικές της δομές δεν είναι δυνατόν να καταστήσει κοινωνούς τους φτωχούς και τους πένητες. Όσον αφορά δε τα οικονομικά αγαθά η ιστορία διδάσκει ότι σπάνια έγινε ισομερής κατανομή τους και ακόμα ότι η οικονομική δύναμη αποτελεί τη χειρότερη μορφή καταπίεσης. Το χρήμα δίνει δύναμη και η δύναμη δίνει ελευθερία9. Αντίθετα η οικονομική δυσπραγία, η στενότης του χρήματος φαλκιδεύει την πρόοδο, την ανάπτυξη και την επιβίωση των λαών. Χρειάζονται λοιπόν μια αντιστασιακή και αγωνιστική παιδεία10. Χρειάζεται το αντίπαλο δέος που θα αναχαιτίσει την κακώς εννοούμενη παγκοσμιοποίηση. Χρειάζεται αξιακή θωράκιση που θα οδηγήσει τον HOMO FABER στον HOMO RATIONALIS. Χρειάζεται ο άνθρωπος να καταστεί ιερό πράγμα: HOMO HOMINI RES SACRA.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΣΚΟΠΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ:
Είναι σαφέστατο ότι το Σύνταγμα αποτελεί το θεμελιώδη νόμο του κράτους από τον οποίο απορρέουν όλοι οι άλλοι νόμοι. Εκεί λοιπόν και μάλιστα στο άρθρο 16 του Ελληνικού Συντάγματος καταγράφεται ο σκοπός της παιδείας των Ελληνοπαίδων που έχει ως εξής11:
«Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους που έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.»
Είναι δηλαδή πρόδηλο ότι οι βασικές αξίες της ελληνικής παιδείας διασώζονται και επικαιροποιούνται στα εκάστοτε Ελληνικά Συντάγματα, ώστε να αποτελέσουν την πυξίδα για την αγωγή και μάθηση της ελληνικής νεότητας. Εκτός από την ηθική, θρησκευτική, εθνική και φυσική αγωγή των Ελλήνων ο σκοπός καταλήγει με την προτροπή να διαπλάσουμε: ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΥΣ ΠΟΛΙΤΕΣ. Μέσα από τη Συνταγματική επιταγή αναδύεται και ο γενικός σκοπός της ελληνικής παιδείας, όπως έχει καταγραφεί στο Νόμο 1566/85 12:
«Ο γενικός σκοπός της εκπαίδευσης στο νόμο 1566/85:
Στο νέο νόμο 1566/85 προτάσσεται ο γενικός σκοπός για όλες τις βαθμίδες της γενικής εκπαίδευσης, που έχει ως εξής: Σκοπός της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε, ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά. Ειδικότερα, υποβοηθεί τους μαθητές:
1) Να γίνονται ελεύθεροι, υπεύθυνοι, δημοκρατικοί πολίτες, να υπερασπίζονται την εθνική ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και τη φύση και να διακατέχονται από πίστη προς τη πατρίδα και τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Η ελευθερία της θρησκευτικής τους συνείδησης είναι απαραβίαστη.
2) Να καλλιεργούν και να αναπτύσσουν αρμονικά το πνεύμα και το σώμα τους, τις κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητές τους. Να αποκτούν μέσα από τη σχολική τους αγωγή, κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση, να αντιλαμβάνονται και να συνειδητοποιούν την κοινωνική αξία και ισοτιμία της πνευματικής και χειρονακτικής εργασίας. Να ενημερώνονται και να ασκούνται πάνω στη σωστή και ωφέλιμη για το ανθρώπινο γένος χρήση και αξιοποίηση των αγαθών του σύγχρονου πολιτισμού, καθώς και των αξιακών της λαϊκής μας παράδοσης.
3) Να αναπτύσσουν δημιουργική και κριτική σκέψη, αντίληψη συλλογικής προσπάθειας και συνεργασίας, ώστε να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και με την υπεύθυνη συμμετοχή τους να συντελούν αποφασιστικά στην πρόοδο του κοινωνικού συνόλου και στην ανάπτυξη της πατρίδας μας.
4) Να κατανοούν τη σημασία της τέχνης, της επιστήμης και τεχνολογίας, να σέβονται τις ανθρώπινες αξίες και να διαφυλάσσουν και προάγουν τον πολιτισμό.
5) Να αναπτύσσουν πνεύμα φιλίας και συνεργασίας με όλους τους λαούς της γης, προσβλέποντας σε ένα κόσμο καλύτερο, δίκαιο και ειρηνικό.»
Είναι και εδώ σαφές ότι οι αξίες της ανθρώπινης προσωπικότητας του ελεύθερου και υπεύθυνου πολίτη, της δημοκρατικότητας, της υπεράσπισης της εδαφικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας της πατρίδας καθώς και της διδασκαλίας της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης, τονίζονται κατά κόρον. Εδώ επίσης αναφέρεται η ευθύνη των πολιτών για σωστή και ωφέλιμη για το ανθρώπινο γένος χρήση των αγαθών. Γενικά οι πολιτισμικές αξίες προβάλλονται ως μοχλός που κινεί προς τα εμπρός τα άτομα και τα έθνη. Δεν μπορεί να παραλείψει κανείς και την εξειδίκευση των επιμέρους σκοπών, όπου στη Μέση Εκπαίδευση και κατά κανόνα στο ΛΥΚΕΙΟ εκθειάζεται Η ΚΡΙΤΙΚΗ και ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ και ο προβληματισμός για τον ελληνικό και τον παγκόσμιο πολιτισμό:
«Ο σκοπός του Λυκείου13:
Ο σκοπός του Λυκείου σύμφωνα με το νόμο 1566/85 έχει ως εξής:
Το Λύκειο επιδιώκει την ολοκλήρωση των σκοπών της εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα βοηθάει τους μαθητές:
1) Να κατανοούν βαθύτερα την κοινωνική πραγματικότητα, να κάνουν σωστές επιλογές για τις παραπέρα σπουδές και την επαγγελματική τους αποκατάσταση και να διαμορφώνουν το χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους έτσι, ώστε να εντάσσονται αρμονικά στο κοινωνικό σύνολο και να συμβάλλουν στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της πατρίδας.
2) Να συνειδητοποιούν τη βαθύτερη σημασία του ορθόδοξου χριστιανικού ήθους και της σταθερής προσήλωσης στις πανανθρώπινες αξίες και να κατανοούν τη σπουδαιότητα του δημοκρατικού διαλόγου και της συμμετοχής σε συλλογικές δραστηριότητες.
3) Να αποκτούν βαθύτερη και ουσιαστικότερη γνώση και αυτογνωσία, ώστε να αντιμετωπίζουν με κριτικό δημιουργικό πνεύμα τη ζωή, την επιστήμη, την τέχνη και τον ελληνικό και παγκόσμιο πολιτισμό.
4) Να αναπτύσσουν τον προβληματισμό τους με τη μελέτη και τη βαθύτερη γνώση των ιστορικών γεγονότων (Ελληνικών και Παγκόσμιων) και της ιστορίας της τέχνης και της επιστήμης.
5) Να εμπλουτίζουν το γνωστικό και γλωσσικό εξοπλισμό και να αναπτύσσουν συγκεκριμένες αθλητικές συνήθειες που να αναβαθμίζουν την ποιότητα της ζωής τους.
6) Να εμπεδώνουν τις κινητικές ικανότητες και τις κλίσεις μέσα από συγκεκριμένες αθλητικές συνήθειες που αναβαθμίζουν την ποιότητα της ζωής τους.
7) Το Τεχνικό – επαγγελματικό Λύκειο επιδιώκει επιπλέον να μεταδώσει στους μαθητές τις απαιτούμενες τεχνικές ή άλλες επαγγελματικές γνώσεις και να αναπτύξει τις δεξιότητές τους ώστε μετά την αποφοίτησή τους να μπορούν να απασχοληθούν με επιτυχία σε ορισμένο τεχνικό επαγγελματικό κλάδο.
Σε ό,τι αφορά τις αξίες όπως αυτές παραδίδονται τόσο από τον αρχαίο και νεότερο ελληνικό πολιτισμό καθώς και τη γνήσια ορθόδοξη χριστιανική παράδοση διαπιστώνουμε την εν σπέρματι και τη διαχρονική συνέχεια αυτών των αξιών στη σύγχρονη ελληνική παιδεία. Θα έπρεπε ίσως να γίνει εδώ ένας διαχωρισμός μεταξύ της παιδείας και την εκπαίδευσης. Το ανθρωπιστικό πνεύμα της ελληνικής παιδείας διαχέεται σε όλα σχεδόν τα κείμενα του αρχαίου και νεοελληνικού λόγου. Σε επιφυλλίδα ο Ε. Παπανούτσος έκανε μία αποσαφήνιση του όρου: ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ και αναφέρθηκε στην καταγωγή και την αφετηρία του. Στην αναγέννηση έχουμε τη λάμψη του ανθρωπισμού και το: HUMANISMUS μονοπώλησε σχεδόν βιβλιογραφικά την Ιταλική προέλευση και πολιτογράφηση του όρου. Ο Ε. Παπανούτσος έχει αντίθετη άποψη και καταφεύγει σε δύο σημαντικά παραδείγματα για να αποδείξει ότι ο ανθρωπισμός ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα14. Το πρώτο παράδειγμα αναφέρεται στον ΟΜΗΡΟ. Εκεί στη Ραψωδία Ω της Ιλιάδας προβάλλεται μία από τις τραγικότερες σκηνές ανθρωπιστικής ενέργειας στη δίνη του Τρωικού πολέμου. Οι μάχες γύρω από την Πρωτεύουσα της Τροίας μαίνονται. Ο Πάτροκλος πέφτει νεκρός από το σπαθί του Έκτορα. Αυτό θα σημάνει και το τέλος του για το καμάρι της Τροίας, για το Έκτορα. Ο Αχιλλέας τον προκαλεί και ο Έκτορας δεν έχει άλλη επιλογή. Μάταια η γυναίκα του, η Ανδρομάχη, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Κρατώντας στην αγκαλιά της τον ΕΤΟΡΙΔΗ τον μικρό γιο του Έκτορα τον παρακαλεί, τον ικετεύει γονυπετής να αποφύγει τη μονομαχία. Του θυμίζει τις συνέπειες και τις υποχρεώσεις, την ηθική δέσμευση στα αγαπημένα πρόσωπα της οικογένειας που θα υποστούν εξανδραποδισμό και θα συρθούν σκλάβοι στα πλοία των Αργείων15:
«ΕΚΤΩΡ ΚΑΙ ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ
Τότε έτσι εκείνος κοίταξε σιωπώντας το παιδί του
με θλιβερό χαμόγελο, κι η όμορφη Ανδρομάχη
ήρθε κλαμμένη, του πιάσε σφιχτά το χέρι κι είπε:
- Καημένε, αχ! το φιλότιμο θα σ’ αφανίσει. Πες μου,
τ’ αθώο αυτό δεν το πονάς, δεν με λυπάσαι εμένα,
που μαύρη χήρα κι έρημη σε λίγο θα μ’ αφήκεις;
Τι γλήγορα όλοι οι Δαναοί θα τρέξουν να σε σφάξουν.
…………………………………………………………………
να με σκεπάσει η μαύρη γης. Γιατί άλλο πια αντιστύλι
δεν θα μου μείνει, μον’ καημοί, τα μάτια σα σφαλίσεις.
Μη γαρ πατέρα εγώ ‘χω πια ή τη γλυκιά μου μάνα;
…………………………………………………………………
Έχτορα, τώρα εσύ γονιός κι εσύ γλυκιά μου μάνα,
συ ‘σαι σε μένα αδερφός και τρυφερό μου ταίρι,
μον’ πια λυπήσου με, κι αυτού στο κάστρο μείνε απάνου,
μήπως με ρίξεις σε χηρειά και το παιδί σ’ ορφάνια.
Και στήσ’ τους στον Άρνο κοντά τους λόφους, που πατιέται
εκεί πιο ο τοίχος εύκολα κι ανεβατή είναι η χώρα.»
Ο Έκτορας στο Ζ΄ της Ιλιάδας φαίνεται να συνειδητοποιεί το ριψοκίνδυνο του εγχειρήματος του. Όμως, προσφωνώντας την Ανδρομάχη επικαλείται την αιδώ. Είναι ντροπή γι’ αυτό το παλικάρι να κλειστεί στα τείχη και να αποφύγει τη μονομαχία. Είναι χρέος τιμής για τον ίδιο και τους Τρώες να υπερασπιστεί τη τιμή και την υπόληψη του λαού και τη δική του ελέγχοντας φυσικά και ηθικά το φόβο. Εδώ ακριβώς ακούγονται από τα χείλη του Έκτορα οι μελαγχολικές σκέψεις για το μέλλον της Τροίας και ενώ ο Αινείας προτάσσει τους γονείς στην ιεραρχημένοι κλίμακα των αξιών, ο ΈΚΤΟΡΑΣ ανατρέπει αυτή την πυραμίδα και συντρίβεται ψυχικά, όταν σκέπτεται ότι ο θάνατός του θα σημάνει την ταπείνωση και το σκλάβωμα της Ανδρομάχης16:
…………………………………………………………………
«Τότε ο μεγάλος Έχτορας της απαντάει με δυο λόγια:
-Γυναίκα, ναι, κι εγώ όλα αυτά στο νου μου τ’ αναδεύω,
όμως ντροπή απ’ τις Τρώισσες, ντροπή ‘ναι ομπρός στους Τρώες
να σέρνουμε έτσι σαν κιοτής αλάργα απ’ τους πολέμους…
Μήτε το θέλει μου η καρδιά, τι πάντα παλικάρι
έμαθα να ‘μαι και μπροστά στις κονταριές να τρέχω,
το γονικό μου θέλοντας να διαφεντέψω θρόνο.
Ναι, ξέρω, μου το λέει αυτό αλάθευτα η ψυχή μου,
θα φέξει η μέρα, δεν αργεί, που θα χαθεί η πατρίδα
κι ο βασιλιάς ο Πρίαμος κι ο ξακουστός λαός του·
μα δε μου σφάζει τη καρδιά, των Τρώων σαν λογιάζω
τα πάθια ή και των δύστυχων γονιών μου ούτε τόσο
των αδερφών μου, που πολλοί μες τα χρυσά τους νιάτα
θα κυλιστούν στο αίμα τους σφαγμένοι απ’ τους Αργίτες,
όσο για σένα, όταν κάνεις απ’ των οχτρών τ’ ασκέρι
σε σέρνει σε πικρή σκλαβιά στα δάκρυα βουτηγμένη,
κι άλλη ίσως, στο Άργος όταν πας να ‘φαίνεις θα σε βάζει
και με τη στάμνα απ’ την πηγή νερό θα πας να φέρνεις
άθελα, δόλια, μα σκληρή θα σε στενεύει ανάγκη.
Και σαν σε βλέπουν που περνάς αχνή και δακρυσμένη,
να το θα λεν του Έχτορα το ταίρι, που των Τρώων
ήταν το πρώτο αυτός σπαθί στης Τροίας τους πολέμους.
Έτσι ίσως πουν κι ο πόνος σου θα ξανανοίγει πάντα,
σαν βλέπεις πως απ’ τη σκλαβιά να βγεις δεν έχει ελπίδα.
Μα θέλω να με φάει η γης, η μαύρη πλάκα θέλω,
προτού σε δω να δέρνεσαι και σκλάβα να σε σέρνουν!»
Το αποκορύφωμα της αφοσίωσης και της μετά θυσίας εκδηλουμένης αγάπης συνοψίζεται στους στίχους του Ομήρου στη Ζ΄ Ραψωδία της Ιλιάδας17:
«Μα θέλω να με φάει η γης, η μαύρη πλάκα θέλω,
προτού σε δω να σέρνεσαι και σκλάβα να με σέρνουν!»
Καμία παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει αυτές τις αξίες που συγκινούν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Οι αξίες εδώ είναι τα ισχυρά διλήμματα που εξιδανικεύουν τους ήρωες και αφήνουν τον αναγνώστη να κάνει τις δικές του επιλογές και να πει το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι. Όπως λέει χαρακτηριστικά και ο Κ. ΚΑΒΑΦΗΣ: «Η αιδώς και ο φόβος - όπως έλεγαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι – έμφυτα τοις ανθρώποις εισίν». Ο Έκτορας παραγκωνίζει το φόβο και αναφέρεται στην αιδώ. Πως λοιπόν θα διασφαλιστεί αυτή η αξία μέσα στον κυκεώνα της παγκοσμιοποίησης; Και πως ακόμα θα ξαναηχήσει το Ομηρικό: ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ;18 Σε ποιο γεωγραφικό πλάτος και μήκος θα βρίσκεται η πατρίδα μας η ΕΛΛΑΔΑ μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα; Τι θα πούμε στον ποιητή που δίνει με το χαρακτηριστικό του στίχο το στίγμα και την ανάγλυφη εικόνα της Ελληνίδας γης;19
“Ξέρεις την χώραν που ανθεί φαιδρά πορτοκαλέα
Που κοκκινίζει η σταφυλή και θάλλει η ελαία.
Ω, δεν την αγνοεί κανείς – είναι η γη η Ελληνίς!”
Γι’ αυτή την αξία της αγάπης προς την πατρίδα χωρίς σωβινισμούς, χωρίς συναισθήματα ψευδοφιλοπατρίας, χωρίς υποκριτική επίδειξη σημαιών και συμβόλων με γνώμονα τα διδάγματα της τρισχιλιετούς ιστορίας μας δεν μπορούμε να εγκλωβιστούμε σε διασταλμένη γεωγραφική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική κοινωνία, όπου στο όνομα της παγκοσμιοποίησης θα εξαφανιστεί ο πολιτισμός, τα ήθη, η γλώσσα μας και ακόμα ό,τι ιερό και όσιο κληρονομήσαμε από τους προπάτορές μας. Αυτές οι αξίες αναδύθηκαν και εδραιώθηκαν μέσα από τις θυσίες των Ελλήνων, που καταφρόνησαν τον φόβο και αψήφησαν το ιερό δώρο της ζωής για την πατρίδα τους: Ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος μας δίνει τη γεύση αυτής της ιερής αυταπάρνησης για τις αξίες που διακυβεύονται ή κινδυνεύουν να εξοστρακιστούν και να τεθούν σε ήσσονα μοίρα, όταν η οικουμενικότητα εξαφανίσει το μερικό και καταλήξει στο γενικό20:
«Ας μη βρέξει ποτέ το σύννεφον,
και άνεμος σκληρός ας μη σκορπίσει
το χώμα το μακάριον που σας σκεπάζει
Ας το δροσίζει πάντοτε με τ’ αργυρά της δάκρυα
η ροδοπέταλος κόρη και αυτού ας ξεφυτρώσουν αιώνια
τ’ άνθη
Ως γνήσια της Ελλάδος τέκνα ψυχαί που επέσατε
εις τον αγώνα ανδρείως, τάγμα εκλεκτών ηρώων,
καύχημα νέον.
…………………………………………………………………
Αλλ’ ότε πλησιάσει την γην όπου σας έχει,
θέλει αλλάξειν τον δρόμο του ο χρόνος, το θαυμάσιον
χώμα σεβάζων.
Αυτού αφού την αρχαίαν πορφυρίδα, και το σκήπτρον
δώσωμεν της Ελλάδος, θέλει φέρειν τα τέκνα της
πάσα μητέρα.
Και δακρυχέουσα θέλει την ιεράν φιλήσειν
κόνιν, και ειπείν Τον ένδοξον λόχον, τέκνα, μιμήσατε
λόχον ηρώων.»
Οι αξίες πολλές φορές συμφύρονται και αλληλοκαλύπτονται, ως τάσεις μια έλλογης συμπεριφοράς. Ανάγονται σε μια συντριβή της ανθρώπινης ύπαρξης, και μπορούν να εξαϋλώσουν και να την οδηγήσουν σε ιδεατές μορφές βούλησης και δράσης. Το ανθρωπιστικό στοιχείο φαίνεται να κυριαρχείται από ετερόκλητα κίνητρα, αλλά το αξιακό καταληκτικό αποτέλεσμα είναι ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου και η υπέρτατη θυσία για το ανθρώπινο όν. Ο Όμηρος θα μας δώσει μία πτυχή ανθρωπιστικής πράξης, όπου οι αποφάσεις υπερβαίνουν την ανθρώπινη βούληση και καθυποτάσσονται σε μια θεοθέλητη αναφορικότητα. Εδώ ακριβώς έχει θέση η πράξη του Αχιλλέα που συναινεί να δώσει το άψυχο κορμί του Έκτορα στο Βασιλιά Πρίαμο. Είναι ίσως η πρώτη πράξη ανθρωπισμού, όπου μετά από τη συνάντηση του Αχιλλέα με τη μητέρα του ΘΕΤΙΔΑ, τον πόνο και την οργή του για την απώλεια του επιστήθιου φίλου του Πατρόκλου, οδηγείται αμετάκλητα στην πρόκληση της μονομαχίας με τον Έκτορα μέχρι θανάτου. Ο Όμηρος περιγράφει με ανάγλυφο τρόπο τη συνάντηση των δύο θανάσιμων εχθρών, που εκπροσωπούν τα αντίπαλα στρατόπεδα. Σε αυτόν τον αμφίρροπο αγώνα πέφτει νεκρός ο Έκτορας και ο Αχιλλέας δένει στο άρμα το άψυχο σώμα του και το περιφέρει στο στρατόπεδο σκυλεύοντας το νεκρό χωρίς έλεος και οίκτο. Και ιδού η μεγάλη απόφαση του Πριάμου. Σπεύδει στο στρατόπεδο των Αργιτών με πλούσια δώρα κατά το έθος της εποχής, έτοιμος να συναντήσει αυτόν που σκότωσε τον καλύτερό του γιο. Αν αυτό ήταν θεοθέλητη πράξη, αν δηλαδή ο Αχιλλέας κάμπτεται από την άκρα ταπείνωση του Πριάμου και επιστρέφει το νεκρό ή αν η βούληση των Θεών υπαγορεύει την ανθρωπιστική πράξη της απόδοσης του νεκρού Έκτορα στο πατέρα του, παραμένει ερώτημα. Σε ότι αφορά τη συνάντηση ο Όμηρος στο Ω΄ της Ιλιάδας μας δίνει με τους στίχους του τις λεπτομέρειες αυτής της συνάντησης21:
«Ο Πρίαμος μες τη σκηνή μπαίνει του Αχιλλεά.
Τα γόνατά του αγκάλιασε και του φιλεί τα χέρια
και με τρεμάμενη φωνή παρακαλεί και λέει:
- Θυμήσου, παλικάρι μου, το γέρο σου πατέρα.
Μπορεί κι αυτόν να τυραννούν άλλοι γειτόνοι γύρω
και να μην έχει βοηθό. Μα ζει με την ελπίδα
να ιδεί τον λατρευτό του γιο. Μ’ αλοίμονο σε μένα,
όπου ‘χασα τόσα παιδιά! Και το καλύτερό μου
τα χέρια σου το αφάνισαν. Έτσι το ‘θελε η μοίρα,
εκείνου που μ’ ορφάνεψε τα χέρια να φιλήσω…
Λυπήσου με και παρ’ τηνε την πλούσια ξαγορά μου,
και δωσ’ μου πίσω του φτωχού παιδιού μου το κουφάρι.
Σαν είδε έτσι τον Πρίαμο, δακρύζει ο Αχιλλέας.
Κλαίει για τον πατέρα του, κλαίει και για το φίλο.
Κλαίει κι ο γέρο-βασιλιάς για τ’ άμοιρο παιδί του.
Κι άμα το κλάμα χόρτασαν, σηκώθηκε ο Αχιλλέας
Και του Πριάμου έπιασε το χέρι και του λέει:
- Δυστυχισμένε βασιλιά, πώς βάσταξε η καρδιά σου
να ‘ρθεις εδώ σε μένανε, που σου ‘χω σκοτωμένα
τόσ’ αντρειωμένα σου παιδιά; Καρδιά έχεις σιδερένια.
Μα σήκω τώρα, κάθισε, κι οι δυο μας τώρα πρέπει
τις λύπες μας να κλείσουμε στα βάθη της ψυχής μας.
- Πώς να καθίσω, στρατηγέ, προτού να ιδώ το γιό μου!
Δώσ’ μου το παλικάρι μου, και πάρε, με χαρά σου,
τα πλούσια δώρα που ‘φερα. Και οι θεοί να δώσουν
πίσω να πας στον τόπο σου για το καλό που κάνεις.»
Όταν ο Πρίαμος εκστομίζει την ευχή: «… πίσω να πας στον τόπο σου για το καλό που κάνεις». Ο ήρωας εξανίσταται. Ερεθίζεται, αντιμετωπίζει τους θεούς με προκλητικότητα, θα λέγαμε με ιταμότητα, όταν υποστηρίζει ότι οι θεοί συντάσσονται με τη θέλησή του. Ακόμα απειλεί το Γέρο-Πρίαμο να μην τον ερεθίσει – γιατί ενδέχεται να μετανιώσει και να μην αποδώσει το νεκρό, όπως αυτό μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν πλέον βέβαιο22:
Τότε λοξά τον κοίταξε και του είπε ο Αχιλλέας:
-Μη μ’ ερεθίζεις, γέροντα, να μην το μετανοιώσω
Κείνο που θέλει η γνώμη μου και οι θεοί προστάζουν.
Κι ο Πρίαμος φοβήθηκε κι άλλο δεν είπε λόγο.
Κι εκείνος σαν λιοντάρι ευθύς απ’ τη σκηνή του βγαίνει
κι οι παραγιοι του παν κοντά. Ξεζεύουνε τ’ αμάξι
και παίρνουνε του Έκτορα την ξαγορά την πλούσια.
Κι ο Αχιλλέας φώναξε και πρόσταξε τις σκλάβες
καλά να πλύνουν το νεκρό, να τον αλείψουν λάδι,
εκεί κάπου παράμερα, μην τον ιδεί ο γέρος.
Και οι σκλάβες σαν τον πλύνανε, με λάδι τον αλείψαν
και τον ομορφοστόλισαν. Και τότε ο Αχιλλέας
μονάχος τον εσήκωσε, τον έβαλε στο στρώμα
κι οι παραγιοί του, οι δυο μαζί, τον πήγανε στ’ αμάξι.
Η απόδοση του νεκρού και πιο κάτω η εκεχειρία για την ταφή του Έκτροα αποτελούν ανθρωπιστική πράξη και υποδηλώνουν την αφετηριακή πορεία του ανθρωπισμού από την Ελληνική Ομηρική κοινωνία. Η δεύτερη πράξη ανθρωπισμού ανάγεται στον ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ. Η τραγικότητα του προμηθέα σε όλο το μεγαλείο της. Ο Γύπας κατατρώγει τα σπλάχνα του. Ο ίδιος δεμένος στον Καύκασο υποφέρει το μαρτύριο. Η αμαρτία του είναι γνωστή. Κλέβει το ΠΥΡ από τον Ουρανό και το μεταφέρει στη γη. Το θέτει στην υπηρεσία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ΕΝΔΕΗΣ. Η μοίρα του είναι σκληρή και ανελέητη. Θέλει να τον λυτρώσει και υποβάλλεται για χάρη του στο έσχατο μαρτύριο της καθημερινής τιμωρίας. Έτσι ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ γίνεται ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΟΣ. Είναι μια ανθρωπιστική πράξη. Είναι μία υπέρτατη αξία και μάλιστα γαλουχεί επί αιώνες τους Έλληνες είτε με την εγκύκλια παιδεία, είτε το θέατρο, που ήταν το σχολείο της Ελλάδας, είτε με την ελεύθερη ανάγνωση και τους υπομνηματισμούς που έχουν επιχειρήσει κορυφαίοι Φιλόλογοι και διανοούμενοι. Ιδού πως περιγράφει ο τραγικό ποιητής το μαρτύριο αυτό23:
«ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ:
Ω ουρανέ, ω σεις γοργόφτερες
πνοές του ανέμου, ποταμών πηγές,
ως χαμογέλιο αναρίθμητο
των κυμάτων της θάλασσας
και συ Γη, μάνα ολωνών μας,
Συ που τα πάντα βλέπεις, ήλιε,
να ιδέστε εδώ, θεός εγώ,
απ’ τους θεούς πόσα παθαίνω!
Ιδέστε τη φριχτή την παιδωμή μου
που αμέτρητους αιώνες θα υποφέρω.
Αφού τέτοιο για μεν’ αποφάσισε
ο καινούργιος αφέντης ψηλά των θεών
άτιμο δέσιμο, επάνω στο βράχο.
Δερνοχτυπιέμαι, ωιμέ και στενάζω
όχι μονάχα για την τωρινή
συμφορά, μα και για όσες μου μέλλονται.
Θα ‘ρθει τάχα για μένα ένα τέλος;
Τι λέω, ο μαύρος; Μήπως και δεν τα ξέρω
από πριν όσα μέλλονται να ‘ρθουν; Καμιά
συμφορά δεν θα μ’ εύρει ανέλπιστη. Της μοίρας
να υποφέρω είν’ ανάγκη πιο ελαφριά τα γραμμένα
μια και ξέρω πως κανείς δεν μπορεί ν’ αντικρούσει
της ανάγκης τη δύναμη. Μα να κλείσω μπορώ
τάχα μόνος το στόμα, αφού για να φέρω
στους ανθρώπους τα δώρα μου, μπήκα ολόβολος
μέσα στις συμφορές και το φως το κλεμμένο
μέσα στο νάρθηκα, να πληρώνω εδώ πέρα
που στους ανθρώπους για την κάθε μια τους τέχνη
δάσκαλος είναι κι η καλύτερη κυβέρνια.
Γι’ αυτό το κρίμα τώρα εγώ πληρώνω
δετός στο βράχο και σε μακρινό ουρανό εδώ κάτω.
Α, α!
Ποιος αχός τάχα, ποια κρυφή οσμή
θεία ή ανθρώπινη ή και τα δυο αντάμα
μου ‘ρθε ως εδώ; Σαν ποιος στον κόπο μπήκε για να ιδεί
εδώ στην άκρη γης, τα μύρια βάσανά μου;
Να ‘μαι, ο δύστυχος
θεός δεσμώτης,
του Δία ο εχθρός,
όπου στη μάνητα
των θεών έπεσα,
όλων όσοι μαζεύονται
στου Διός το παλάτι.
Γιατί τάχα θα πεις;
Παράφορα
τους ανθρώπους αγάπησα.
Τ’ είναι αυτό που γροικώ
σαν πουλιών φτεροκόπημα
να θροΐζει λαφριά ένα γύρω μου;
Ό,τι να ‘ναι το τρέμω ως έρχεται…»
Το ερώτημα είναι: Πόσους ΠΡΟΜΗΘΕΙΣ θα συναντήσουμε στην ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ; Πώς το ανθρωπιστικό μήνυμα του ΠΡΟΜΗΘΕΑ θα ενσωματωθεί και θα γίνει μία πανανθρώπινη αξία αυτής της μελλοντικής παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας; Ο φόβος και η ανησυχία για την παγκοσμιοποίηση έγκειται ακριβώς στον κώδικα αξιών με τις οποίες θα πλαισιωθεί και θα λειτουργήσει αυτό το καινοφανές και υπό εκκόλαψη σύστημα. Να γιατί η Ελληνική παιδεία με τις διαχρονικές της αξίες αποτελεί το αντίπαλο δέος στην παγκοσμιοποίηση. Ποιος από μας έχει πεισθεί ότι η παγκοσμιοποίηση θα υιοθετήσει αυτές τις ανθρωπιστικές αξίες; Κι ακόμα, αν η παγκοσμιοποίηση έχει αγαθές για τον άνθρωπο και τους λαούς προθέσεις, γιατί αρχίζει πρώτα από τις οικονομικές αξίες και καταγράφει τον κώδικα αξιών που είναι άχρονες – άτοπες και αθάνατες και έχει αυτή τη διαχρονικότητα αφού η αφετηρία τους διαπιστωμένη με τα κείμενου που όλοι αποδέχονται και έχουν συγκινήσει εκατομμύρια ψυχές είτε εντός, είτε εκτός της Ελλάδας; Τι θα γίνει με τα δικαιώματα του ανθρώπου; Ποιος θα κατοχυρώσει τις αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, ισοτιμίας των ανθρωπίνων όντων, τις φυλετικές ανακατατάξεις και προκαταλήψεις; Ποιος θα εγγυηθεί για την ισότητα των δύο φύλων, όταν και σήμερα υπάρχουν λαοί που θεωρούν τη γυναίκα RES δηλαδή ένα πράγμα; Όταν υπάρχουν άνθρωποι που εκμεταλλεύονται, καταπιέζουν, εξαθλιώνουν, εξαπατούν και θανατώνουν στον εικοστό πρώτο αιώνα τις γυναίκες; Ποιες είναι οι αντιδράσεις της πολιτισμένης ανθρωπότητας στο δράμα εκατομμυρίων γυναικών που υποβάλλονται σε εξευτελιστικές συμπεριφορές και ακόμα θανατώνονται δημόσια στα όμματα της δήθεν πολιτισμένης ανθρωπότητας; Μπορεί η παγκοσμιοποίηση να δώσει μία απάντηση στο ερώτημα αυτό; Μπορεί να υιοθετήσει τη ρήση του Θεανθρώπου24:
«Ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ· πάντες γαρ υμείς εις έστε εν Χριστώ Ιησού.» (Προς Γαλάτας, ΙΙΙ, 27-28)
Δεν υπάρχει Ιουδαίος ούτε Έλληνας, δεν υπάρχει δούλος ούτε ελεύθερος, δεν υπάρχει πλάσμα αρσενικό και θηλυκό, γιατί όλοι εσείς είσαστε ένας άνθρωπος εν Χριστώ Ιησού.
Θα μπορούσε, ίσως, η παγκοσμιοποίηση να μας πει απλά τι θα γίνει με το μεγάλο δίλημμα της Αντιγόνης στο Σοφοκλή, αν δηλαδή πρέπει να υπακούει κανείς στο ΘΕΙΟ ή τον ανθρώπινο νόμο; Και ακόμα στην περίπτωση που συνταχθεί με την άποψη της Αντιγόνης ποια θα είναι η ποινή της σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία25;
«ΚΡΕΟΝΤΑΣ
…………………………………………………………………
Λέγ’ εσύ τώρα, κι όχι πολλά λόγια
μα σύντομα· ήξερες το κήρυγμα
που πρόσταζε μην κάμει αυτό κανένας;
ΑΝΤΙΓΟΝΗ
Το ήξερα, πώς να μη; Γνωστό ήταν σ’ όλους.
ΚΡΕΟΝΤΑΣ
Και τόλμησες λοιπόν να παραβείς
αυτό το νόμο;
ΑΝΤΙΓΟΝΗ
Ναι, γιατί δεν ήταν
ο Δίας, που μου τα ‘χε αυτά κηρύξει,
ούτε η συγκάτοικη με τους θεούς
Του Κάτω κόσμου, η Δίκη, αυτούς του νόμους
μες στους ανθρώπους όρισαν· και μήτε
πίστευα πως τόση δύναμη πώς να ‘χουν
τα δικά σου κηρύγματα, ;vστ’ ενώ είσαι
θνητός να μπορείς των θεών τους νόμους
τους άγραφτους κι ασάλευτους να βιάζεις·
γιατί όχι σήμερα και χτες, μα αιώνια
ζουν αυτοί, και κανείς δεν το γνωρίζει
πότε φάνηκαν.»
Μήπως οι αξίες της ελληνικής παιδείας θα αποτελέσουν καταλύτη για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας, όπου ο άνθρωπος θα αποτελεί μια υπέρτατη αξία; Η μήπως με την παγκοσμιοποίηση πρυτανεύσει η ΜΑΚΙΑΒΕΛΙΚΗ άποψη ότι δηλαδή: Ο ΛΑΟΣ ΕΠΛΑΣΘΗ ΧΑΡΙΝ ΤΟΥ ΗΓΕΜΟΝΟΣ και όχι το ορθό και παγκοίνως αποδεκτό ότι ο ΗΓΕΜΩΝ ΕΠΛΑΣΘΗ χάριν του ΛΑΟΥ και ακόμα ότι η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ αν ποτέ επικρατήσει θα πρέπει να αποδεχτεί ότι θα υπηρετεί τον άνθρωπο και τις αξίες πρώτιστα και μετέπειτα θα ασχοληθεί; Οι αξίες της ελληνικής παιδείας αποτελούν επίσης ένα διαχρονικό κώδικα για το πολίτη και το πολίτευμα. Στην εποχή του ΠΕΡΙΚΛΗ θάλλει, ακμάζει και ανθεί η αθηναϊκή Δημοκρατία και ο Αθηναίος πολίτης ανεξάρτητα από την οικονομική του θέση μπορεί να συμμετέχει στα κοινά να ασκεί το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι και να ανυψωθεί σύμφωνα με τις ικανότητες και τις δεξιότητές του σε όλα τα αξιώματα της δημόσιας ζωής. Γνωρίζοντας φυσικά πόσο αυτό είναι δύσκολο ακόμα και στις μέρες μας δεν μπορούμε να μην θαυμάσουμε το μεγαλείο των αρχαίων Αθηνών και να μην θεωρήσουμε αυτές τις αξίες αντίπαλο δέος στην παγκοσμιοποίηση. Από τον επιτάφιο του Περικλή παραθέτουμε το κείμενο για το πολίτευμα και τον πολίτη26:
«Το πολίτευμα που έχουμε δεν κοιτάζει να πάρει τους νόμους του από τους ξένους. Πιο πολύ είμαστε εμείς το παράδειγμα σε μερικούς παρά που ξεσηκώνουμε ό,τι κάνουν οι άλλοι. Το όνομά του, επειδή ζούμε στηριγμένοι όχι πάνω στους λίγους, παρά στους περισσοτέρους, είναι κυριαρχία του δήμου, δημοκρατία. Όμως στους νόμους μπροστά, όταν είναι για τις ιδιωτικές τους διαφορές, βρίσκονται όλοι ίσοι. Όσο πάλι για την προσωπική υπόληψη, κατά που βλέπουν τον καθένα να προκόβει σε κάτι, όχι με τη σειρά, όσο γιατί είναι ικανός, γι’αυτό τον προτιμούν να πάρει μέρος στα δημόσια πράγματα. Ούτε πάλι κανένας επειδή είναι φτωχός και του λείπει η κοινωνική επιβολή, βρίσκεται εμποδισμένος, κι όταν ακόμα έχει να κάνει κάτι καλό στην πόλη μας. Και δεν είναι μόνο στη δημόσια ζωή μας που ζούμε λεύτερα. Είναι και που δεν κοιτάζουμε υποψιασμένοι ο ένας τον άλλο στις καθημερινές μας δουλειές. Δεν τα βάζουμε με το γείτονά μας, αν κάνει κάτι κατά την όρεξή του, κι ούτε παίρνουμε την όψη του θυμωμένου, πράγμα που αν δεν βλάφτει, όμως πειράζει τον άλλο. Κι ενώ στην ιδιωτική μας ζωή περνούμε απείραχτα μεταξύ μας, σαν πολίτες είναι πιο πολύ από εσωτερικό σεβασμό που δεν παρανομούμε, πειθαρχικοί στους άρχοντές μας κάθε φορά και στους νόμους, μάλιστα σε όσους από αυτούς έχουν γίνει για να παίρνουν το μέρος των αδικημένων και σε όσους, κι άγραφοι που είναι, όμως φέρνουν ντροπή πανομολόγητη.»
Το ότι οι αξίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας έχουν μία παγκόσμια ισχύ φαίνεται και από την τάση των καρτών να επιλέγουν τους αρίστους χωρίς φυσικά να φτάνουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι Φιλόσοφοι να γίνουν άρχοντες ή οι άρχοντες να φιλοσοφήσουν. Αυτό φαίνεται ως μία καθολική αξία με διαχρονικότητα και είναι αποτυπωμένο στο ΜΕΝΕΞΕΝΟ του ΠΛΑΤΩΝΑ. Το κείμενο μας δίνει μια πλήρη εικόνα του πως μπορεί κανείς να φτάσει στα ύπατα αξιώματα και να παρακάμψει την ταπεινή καταγωγή του ή ακόμα την πενία του27:
Ούτε η σωματική αδυναμία, ούτε η φτώχεια, ούτε των προγόνων η αφάνεια γίνεται αιτία να αποκλεισθεί κανείς από τα κοινά. Αλλά ούτε και με τα αντίθετα προσόντα ανοίγεται σε κανέναν ο δρόμος για τις τιμές, όπως συμβαίνει σε άλλες πόλεις. Ο όρος είναι ένας: παίρνει την εξουσία και κυβερνά εκείνος που κρίθηκε σοφός ή αγαθός. Και δημιουργός αυτού του πολιτεύματος είναι η ισότιμη γέννησή μας. Γιατί οι άλλες πόλεις έχουν κατοικηθεί από κάθε είδους και διαφόρων τάξεων ανθρώπους, με αποτέλεσμα και τα πολιτεύματά τους να παρουσιάζουν ανωμαλίες, να είναι τυραννικά ή ολιγαρχικά. Και έτσι ζώντας εκεί μερικοί θεωρούν τους άλλους δεσπότες και εκείνοι θεωρούν τους άλλους δούλους. Ενώ εμείς και οι δικοί μας, γεννημένοι αδέλφια όλοι από μια μητέρα, κρίνουμε ανάξιο να είμαστε δεσπότες και δούλοι ο ένας του άλλου. Αντίθετα, η ισότητα, της φυσικής γέννησής μας μάς οδηγεί να ζητούμε και πολιτική σύμφωνα με το νόμο ισότητα και να μη παραδεχόμαστε στην κοινωνία μας άρχοντες με άλλα προσόντα εκτός από την υπόληψη της αρετής και της φρόνησης. (Πλάτωνος Μενέξενος VIII)
Αυτές οι αξίες όπως τις απαριθμεί ο ΠΛΑΤΩΝ αποτελούν ένα τρίτπυχο που συνοψίζεται σε τρεις αρετές: ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ – ΕΥΣΕΒΕΙΑ – ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ. Για τη δικαιοσύνη που αποτελεί το θεμέλιο της δημοκρατίας ο ΗΣΙΟΔΟΣ έχει ήδη διαστείλει τη θέση του ανθρώπου, από αυτή των ζώων. Υποστηρίζει δηλαδή ότι ο νόμος δόθηκε στους ανθρώπους από τους θεούς και υπάρχει μεταξύ τους η δίκη, ενώ στα ζώα πρυτανεύει το ΕΣΘΕΜΕΝ ΑΛΛΗΛΟΥΣ δηλαδή το αλληλοφάγωμα, αφού δεν υπάρχουν, δε δόθηκαν κανόνες δικαίου. Την αξία της δικαιωσύνης μας δίνει με τους στίχους του στο μεγαλείο της28:
«Τόνδε γαρ ανθρώποισι νόμον διέταξε Κρονίων, ιχθύσι μεν και θηρσί και οιωνοίς πετεηνοίς εσθέμεν αλλήλους, επεί ου δίκη εστί μετ’ αυτοίς ανθρώποισι δ’ έδωκε δίκην, η πολλόν αρίστη γίγνεται.»
Ο ανθρώπινος νόμος δόθηκε κατά τον Ησίοδο στους ανθρώπους από το Δία. Και για μεν τα ψάρια και τα θηρία και τα πτηνά να αλληλοτρώγονται γιατί δεν υπάρχει δικαιοσύνη μεταξύ τους. Αντίθετα στους ανθρώπους δόθηκε η δικαιοσύνη που είναι το καλύτερο όλων. Έτσι κάθε ανθρώπινο ον ανήκει σε μία ομάδα, σε μία φυλή, σε μία κοινωνία, σε ένα έθνος. Δεν μπορεί δηλαδή να ζήσει απομονωμένος ο άνθρωπος. Ο Αριστοτέλης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό και πολιτικό. Ο ζων καθεαυτόν, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, είναι θηρίον ή Θεός29. Γι’ αυτή τη δικαιοσύνη, για τους νόμους, οι οποίοι θέτουν φραγμό στην αναρχία και παραμένουν άγρυπνοι φρουροί του λαού, αγωνίστηκαν οι ήρωες του ’21. Το δίκαιο και η δικαιοσύνη είχαν αναγάγει σε αυταξία. Το νόμο, ο οποίος αξιώνει απροφάσιστη υποταγή, όταν δρα με ετερονομία, και συνειδητή αποδοχή, όταν δρα με αυτονομία. Αυτή την αξία οι κοινωνίες θέλησαν να θέσουν ως τον ακρογωνιαίο λίθο για να οικοδομήσουν την ευταξία και την πολιτιστική δημιουργία. Οι αναρχικοί υπό την ευγενή έννοια του όρου, όπως ο ΤΟΛΣΤΟΪ και ο ΙΨΕΝ υποστηρίζουν, ότι δε χρειάζεται η αξία της δικαιοσύνης με την εκφραστική διάσταση του νόμου, που εξαναγκάζει τον άνθρωπο να πειθαρχήσει και να αποδεχτεί τους κανόνες της πολιτείας. Κάθε άνθρωπος, υποστηρίζουν οι δύο συγγραφείς, έχει εντός του κανόνες ευπρέπειας, ευγένειας και καλής συμπεριφοράς. Έχει μία εσωτερική αυτονομία και αρμονία έκφρασης και προσδοκίας. Δε χρειάζεται λοιπόν την επιβολή του νόμου. Δε χρειάζεται την αξία της δικαιοσύνης. Δε χρειάζεται δικαστές, χωροφύλακες, φυλακές και δημίους, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να θέσει αφεαυτού σε δράση τη δική του εσωτερική αυτονομία και οι πράξεις του να αποτελέσουν κατηγορικές προσταγές30.
Ο κοινωνικός ιστός όμως δε λειτουργεί δυστυχώς σε ιδεατές προσδοκίες. Το έσθεμεν αλλήλους του Ησίοδου δε φαίνεται να εκλείπει από την ανθρώπινη κοινωνία. Πολλοί άνθρωποι κατέχονται από βάρβαρα και κτηνώδη ένστικτα, από κακία και θηριωδία. Ελάχιστοι είναι αυτοί που έχουν ως ηθικό έρεισμα τη σωκρατική ρήση: «Ει αναγκαίον είη αδικείν ή αδικείσθαι ελοίμην αν αδικείσθαι ή αδικείν.» Δηλαδή αν με ρωτήσουν τι θα προτιμούσα, να αδικηθώ ή να αδικήσω, θα προτιμούσα να αδικηθώ παρά να αδικήσω.31
Πώς θα αποδοθεί λοιπόν η δικαιοσύνη σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία; Και πώς θα περιστείλουμε το δίκαιο του ισχυροτέρου; Επεκταθήκαμε στην επιλεκτική παρουσίαση ή απλά στην επιγραμματική αναφορά σε μία δέσμη αξιών που αποτελούν πολλοστημόριο της πλειάδος του αρχαίου και σύγχρονου νεοελληνικού πολιτισμού. Αξίες όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, ο ανθρωπισμός, η δημοκρατία, η ισοτιμία ατόμων και φύλων, η φιλοπατρία, η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση και η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, η καταδίκη των ρατσιστικών και φυλετικών διακρίσεων και πάμπολλα άλλα οριοθετούν μία πρώτη αναφορά στο αντίπαλο δέος, όπως αυτό τείνει να αντιπαρατεθεί με επιχειρήματα στην παγκοσμιοποίηση. Στο στάδιο αυτό φυσικά μιλούμε περισσότερο για το περιέχον παρά για το περιεχόμενο της παγκοσμιοποίησης επειδή ακριβώς ο καινοφανής αυτό όρος, εκτός από κάποιες αξονικές διαστάσεις διαμορφώνεται σήμερα, αποκαλύπτοντας με κάποια συγκεκαλυμμένη βραδύτητα το ακριβές του περιεχόμενο. Ερωτήματα όπως η οντολογική ή η αξιολογική κρίση παραμένουν αιωρούμενα. Ιδιαίτερα μία αξιολογική κρίση εμφανίζεται πλέον στις κοινωνίες, όπου τα άτομα συζούν υπό την έννοιαν του πλησίον. Στο συμπόσιο του Πλάτωνος και στο ΦΑΙΔΡΟ γίνεται λόγος για την γνώση των αξιών και θίγονται θέματα, όπως ο Πλατωνικός έρως, που ανυψούται από το σωματικό κάλλος, στο ψυχικό. Ο έρως δηλαδή έχει τη διάσταση της παιδογονίας που εξασφαλίζει την αθανασία και την υστεροφημία και η άλλη διάσταση έχει τους γεννήτορες της ποίησης των εφευρέσεων και των αναμορφωτών της πολιτικής ζωής32.
«Οι μεν ουν εγκύμονες, έφη, κατά σώματα όντες προς τας γυναίκας μάλλον τρέπονται και ταύτη ερωτικοί εισί, δια παιδογονίας αθανασίαν και μνήμην και ευδαιμονίαν, ως οίονται, αυτοίς εις τον έπειτα χρόνον πάντα ποριζόμενοι. Οι δε κατά την ψυχήν. Εισί γαρ ουν έφη, οι εν ταις ψυχαίς κύουσιν έτι μάλλον ή εν τοις σώμασιν, ά ψυχή προσήκει και κυήσαι και τεκείν. Τι ουν προσήκει; Φρόνησίν τε και την άλλην αρετήν. Ων δη εισι και οι ποιηταί πάντες γεννήτορες και των δημιουργών όσοι λέγονται ευρετικοί είναι. Πολύ δε μεγίστη, έφη, και καλλίστη φρονήσεως η περί τα των πόλεων τε και οικήσεων διακοσμήσεις, ή δη όνομα εστί σωφροσύνη και δικαιοσύνη.»
(Πλάτωνος Συμπόσιον 208 Ε – 209 Α)
Στο ΦΑΙΔΡΟ ο Πλάτων ομιλεί για τη μανία και συσχετίζει αυτή την ιερή μανία με τις αξίες: βιολογικές-έρως, θρησκευτικές, την ποίηση, κ.λ.π.)
Η τεχνογνωσία, η οικονομική πρόοδος, γενικότερα η εκτεχνίκευση του ανθρώπου και η υλική πληρότητα δεν ολοκληρώνουν τον άνθρωπο. Δεν αρκεί μόνο ο θετικισμός για να φτάσει κανείς στις σφαίρες της αυτοπραγμάτωσης και αυτοολοκήρωσης. Είναι χαρακτηρηστική η σκέψη του GOETHE που επισημαίνει αυτή την μονομέρεια, όταν ο ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ στο FAUST αναφωνεί33:
«Όλοι οι σοφοί γνωρίζεσθε απ’ αυτό
με ζυγαριές όλοι ζητάτε το σωστό.
Ό,τι απ’ τα χέρια μας δεν είναι τρόπος να πιαστεί
μακριά από το νου μας λέτε. Είναι γνώση περιττή.
Για αλήθεια παίρνετε ότι μπαίνει μόνο σε λογαριασμό,
μίλλια μακριά σας μένει ότι δεν έχει μετρημό.»
Οι αξίες όπως μαρτυρείται και από την ιστορία της ανθρωπότητας δεν υποτάσσονται στη λογική και οι πράξεις που έχουν αφετηρία την έκρηξη των αξιών περιέχουν ένα ενθουσιασμό που οδηγεί στην αυτοθυσία και την εκούσια και συνειδητή προσήλωση σε ιδέες και στο ζην κατ’ αρετήν. Στις αξίες δεν έχει προτεραιότητα ο ωφελιμισμός της παγκοσμιοποίησης, αλλά κυριαρχεί η ψυχική παρόρμηση που δεν φείδεται θυσιών για την υπεράσπισή τους. Το συμφέρον θυσιάζεται από το άτομο και η επιλογή του είναι αποφασιστική. Η παγκοσμιοποίηση φέρνει στο προσκήνιο την ανταγωνιστικότητα και την απελευθέρωση των συναλλαγών και την ελεύθερη οικονομία. Όλα αυτά όμως θα δημιουργήσουν ανεργία και ακόμα οι ΕΠΙΚΑΡΠΩΤΕΣ της ανθρώπινης εργασίας και μάλιστα των εργατών θα είναι οικονομικώς ισχυρότεροι γιατί αυτοί θα κινούν τα νήματα της οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η σύνοδος των G8 αποτελεί ομολογία της συγκέντρωσης της παγκόσμιας οικονομίας στα χέρια των ισχυρών. Αλήθεια γιατί στη σύνοδο των 8 ισχυρότερων οικονομικά κρατών, αυτών δηλαδή που παίρνουν τις αποφάσεις για την τύχη των άλλων, γιατί δεν καλούνται και εκπρόσωποι άλλων ΚΡΑΤΩΝ; Είδατε ποτέ να καλούν οι G8 πρωθυπουργούς άλλων Κρατών και να τους ρωτούν για το ΔΕΟΝ ΓΕΝΕΣΘΑΙ; Επομένως η ισχύς και η εξουσία είναι προνόμια των ολίγων και πολλοί θα ρυμουλκηθούν στο άρμα τους. Να γιατί θεωρούμε τις διαχρονικές αξίες της ελληνικής παιδείας ως το αντίπαλο δέος στην παγκοσμιοποίηση. Αυτή την κατανόηση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος επικαλείται και ο SCΗILER, όταν απευθυνόμενος στον κλασσικό φιλόλογο MAYER εκφράζει την ευαισθησία του για το υψηλό, το ευγενές και το ωραίο που εμπεριέχεται στους κλασσικούς Έλληνες συγγραφείς34:
«Για χίλιους άλλους είναι βουβό το πνεύμα
γιατί η καρδιά που ρωτάει είναι κουφή.
Σε σένα όμως καθαρά μιλεί το πνεύμα,
γιατί συγγένεια και φιλία βρίσκει στη δική σου την ψυχή.»
Η τεχνογνωσία, ο τεχνικός πολιτισμός, η εκτεχνίκευση του ανθρώπου δεν κατάφεραν να δώσουν στον άνθρωπο την πληρότητα και την αυτοολοκλήρωση όπως επαγγέλεται κάθε νεοφανές πολιτισμικό στοιχείο. Ήδη ο ΖΑΝ ΖΑΚ ROUSSEAU είχε απαντήσει μονολεκτικά στο ερώτημα της Γαλλικής Ακαδημίας, αν δηλαδή ο τεχνικός πολιτισμός βελτίωσε και ωφέλησε τον άνθρωπο, αν δηλαδή έγινε ευτυχέστερος. Όχι, απάντησε ο ROUSSEAU και βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία35. Δεν θα απορρίπταμε έτσι μονολεκτικά τη συμβολή του τεχνικού πολιτισμού και της τεχνογνωσίας στη σημερινή μας εποχή. Η αντίρρηση που αποτελεί και το αντίπαλο εντοπίζεται στις προθέσεις παρά στις θέσεις. Θέλουμε να δούμε τα εχέγγυα της παγκοσμιοποίησης για μια σειρά από ερωτήματα και προβλήματα που έχουμε ήδη θέσει. Αυτές οι απαντήσεις είναι ακόμα καθ’ οδόν ή θα λέγαμε δεν έχουν εισέτι διαμορφωθεί, γιατί καθημερινά σε παγκόσμια κλίμακα έχουμε σημαντικές ανατροπές. Έχουμε γεγονότα που φρικιά κανείς στη θέα ή στην ανάμνησή τους, όπως τα πρόσφατα τρομοκρατικά χτυπήματα στις ΗΠΑ. Έχουμε συσπειρώσεις ατόμων, ομάδων και κρατών που έχουν αποδεχτεί έναν καταστατικό Χάρτη ικανό να ρυθμίσει την πορεία της ανθρωπότητας και να δώσει ξεκάθαρες απαντήσεις για το τι είναι αυτή η παγκοσμιοποίηση. Η περιθωριοποίηση εξάλλου των ασθενέστερων οικονομικά η πληθυσμιακά κρατών, η ιλιγγιώδης εξέλιξη των μέσων τεχνογνωσίας ακόμα και οι δορυφόροι όπως υποστηρίζεται μπορούν να διαβάσουν από τους αιθέρες την εφημερίδα μας· όλα αυτά δημιουργούν ένα δικαιολογημένο δέος και χρειάζονται όχι μόνον απαντήσεις, αλλά και ένα ΜΙΝΙMUM ασφαλιστικής δικλείδας, που θα κατοχυρώσει την ειρήνη και θα εξαλείψει για πάντα τον πόλεμο. Οι νέοι χρειάζονται υποσχέσεις ότι δε θα συρθούν σκλάβοι σε στρατόπεδα παραγωγής αγαθών. Οι γυναίκες ότι θα γίνει σεβαστή η ισοτιμία με τον άνδρα. Οι επιστήμονες ότι θα ασχοληθούν με ειρηνικά επιτεύγματα και όχι με ανθρωποκτόνα όπλα. Οι θρησκείες ότι δεν θα προσηλυτίζουν, αλλά θα εφαρμόζουν τη θεία ρήση: ΟΣΤΙΣ ΘΕΛΕΙ ΟΠΙΣΩ ΜΟΥ ΕΛΘΕΙΝ…36 Με τις γνώσεις και τις αξίες ασχολήθηκε και το ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. Το 1987 με τη συμπλήρωση των 150 ετών από την ίδρυση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών έγιναν στην Αθήνα οι επετειακές εκδηλώσεις από 2-5 Μαΐου. Προσκεκλημένοι 80 και πλέον Πρυτάνεις και προσωπικότητες από το διεθνή χώρο και θέμα: ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΘΕΙ Η ΓΝΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ;37 Σε μια πανθομολογουμένως ακραία ποσοστιαία βάση οι εισηγητές δέχτηκαν με πλήρη απολυτότητα, ότι δεν μπορεί να καλλιεργείται η γνώση χωρίς ταυτόχρονη καλλιέργεια και των αξιών. Υπήρχαν βέβαια και απόψεις διαφορετικές όπως: όντως μπορεί να καλλιεργηθεί η γνώση χωρίς ταυτόχρονη καλλιέργεια των αξιών, όσο και αν αυτό φαίνεται αποτρόπαιο και επίσης όταν μιλούμε για αξίες, τότε πρέπει στις αξίες να εντάξουμε και τη γνώση, γιατί η γνώση είναι μία αξία. Στο μεγαλύτερο μέρος των εισηγήσεων φάνηκε η αγωνία των ομιλητών για το μέλλον της γνώσης και της επιστήμης χωρίς τις αξίες. Οι μελαγχολικές αυτές σκέψεις εδραιωμένες και στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα και ιδιαίτερα στη ρήση του Πλάτωνα: ΠΑΣΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΧΩΡΙΖΟΜΕΝΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΟΥ ΣΟΦΙΑ ΦΑΙΝΕΤΑΙ μας συνοδεύουν μέχρι σήμερα38. Αφοριστικές διαπιστώσεις για την καταστροφή του περιβάλλοντος, τη μαζική παραγωγή καταστροφικών όπλων, επαναστατική τεχνογνωσία χωρίς όρια, η ανταγωνιστικότητα, ο φανατισμός ορισμένων κοινωνικών ομάδων και η τρομοκρατία, μας επαναφέρει στο: HOMO HOMINI LUPUS δηλ. ο άνθρωπος καθίσταται για τον άνθρωπο λύκος39. Ελπίδα στον κυκεώνα αυτόν της αβεβαιότητας αντλεί ο άνθρωπος από τις αξίες, που θα μας βοηθήσουν να εξισορροπήσουμε τις ανθρώπινες σχέσεις, να κατανείμουμε τα αγαθά με δικαιοσύνη και να γεφυρώσουμε τα χάσματα μεταξύ των λαών, ώστε από ευτυχισμένα άτομα να καταλήξουμε σε ευτυχισμένα σύνολα: «ΧΑΙΡΕΙΝ ΕΝ ΜΕΛΟΣ ΣΥΓΧΑΙΡΕΙ ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΜΕΛΗ ΕΙΤΕ ΠΑΣΧΕΙΝ ΕΝ ΜΕΛΟΣ ΣΥΜΠΑΣΧΕΙΝ ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΜΕΛΗ» κατά τον ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΠΑΥΛΟ40. Αν λοιπόν οι ταγοί της παγκοσμιοποίησης θέλουν να οικοδομήσουν μία παγκόσμια κοινωνία στο πνεύμα αυτών των αξιών και αν ακόμα εγγυάται κάποιος ότι αυτές οι αξίες θα ισχύσουν και θα γίνουν σεβαστές από το παγκοσμιοποιημένο σύνολο χωρίς παρεκκλίσεις και αλλοιώσεις, τότε μπορεί κανείς να συζητήσει για το μέλλον αυτής της ιδέας. Το να λαμβάνονται αποφάσεις ΕΡΗΜΗΝ των λαών και το να επακολουθήσει ένα εξουσιαστικός και αυταρχικός καταναγκασμός, είναι αδύνατον να το αποδεχτούν οι απανταχού της γης ΑΝΘΡΩΠΟΙ. Γνώση, λοιπόν, και τεχνογνωσία χωρίς καλλιέργεια αξιών και χωρίς δυνατότητα ελέγχου των μηχανισμών, ώστε να καταστούν ανθρωποκεντρικές είναι αδύνατον να ευδοκιμήσουν οποιεσδήποτε αποφάσεις και να πάρουν οι G841.
Επειδή θεωρούμε τις διαχρονικές αξίες της ελληνικής παιδείας ως το μοχλό, οποίος κινεί προς τα εμπρός τα άτομα και τα έθνη και ακόμα ότι οι αξίες αυτές αποτελούν για το σύγχρονο ελληνισμό την πεμπτουσία των οραματισμών του και για τις μέλλουσες γενιές, χωρίς καμιά προσπάθεια εθνοκεντρισμού και σωβινισμού, με σταθερή προσήλωση στις παραδόσεις μας, ορθώνουμε τη σκέψη μας έναντι κάθε μορφής αποδυνάμωσης της ιδιοσυστασίας του έθνους μας. Θέλουμε να διατηρήσουμε τον υλικό και άυλο Παρθενώνα μας. Θέλουμε τις παρεζευγμένες αξίες την ΑΚΡΟΠΟΛΗ και το ΓΟΛΓΟΘΑ να τις διατηρήσουμε αλώβητες. Θέλουμε να παραμείνει η πατρίδα μας η ΕΛΛΑΔΑ η χώρα της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας καθώς και η κοιτίδα του πολιτισμού με τις ρίζες στην προγονική μας εύκλεια. Δεν θέλουμε να ανταλλάξουμε τις αξίες μας με υλικά αγαθά. Θέλουμε σε πνεύμα ανθρωπισμού να καταξιώσουμε τα άτομα και την ομάδα, ώστε να έχει μια ζωή αξίαν ζωής. Θέλουμε να καταστήσουμε και τα άλλα έθνη κοινωνούς των αξιών μας και ακόμα δεν μας διέπει η ξενοφοβία και η ξενηλασία. Αυτή η ασπίδα των αξίων μπορεί να οδηγήσει σε μια ευρύτερη κοινωνία, που ο κώδικας των αξίων θα συνοψίζεται στο: «ΩΣ ΧΑΡΙΕΝ ΕΣΤ’ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΟΤΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Η»42, δηλαδή πόσο χαριτωμένος είναι ο άνθρωπος όταν είναι πραγματικός άνθρωπος. Αυτός ο άνθρωπος θα μείνει σταθερός στις αξίες και τα ιδανικά του. Θα είναι έτοιμος για κάθε θυσία. Θα είναι ακόμα περισσότερο τιμημένος όταν με πνεύμα αυταπάρνησης υπερβεί το φόβο και τον θέσει υπό ηθικό έλεγχο παραγνωρίζοντας το ισχυρό ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Ο Κ. ΚΑΒΑΦΗΣ με τους στίχους που ακολουθούν δίνει το στίγμα του αγωνιζόμενου ανθρώπου από τους ΜΗΔΟΥΣ μέχρι τις σημερινές προτάσεις της παγκοσμιοποίησης43:
«Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωήν των ώρισαν κσι φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ απ’ το χρέος μη κινούντες· – δίκαιοι κι ίσοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κι όλας κι ευσπλαχνία· γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι,
Κι όταν είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν ,
Πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε, πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες, πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Και περισσότερη τιμή τους πρέπει, όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος κι οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.»
Από το Μεγάλο Αδελφό του GEORGE ORWELL παραθέτουμε τις παιδαγωγικές του αντιλήψεις για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό44:
«Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι μονοδιάστατα προσανατολισμένο στη διαπαιδαγώγηση των νέων που θα είναι πιστοί στο Κόμμα και τις αξίες που πρεσβεύει. Τα άτομα εκπαιδεύονται όχι για να γίνουν χρήσιμα στον εαυτό αλλά, υποτίθεται, στην κοινωνία, δηλαδή το Μεγάλο Αδελφό. Οι νέοι-μέσω της παιδείας-διαμορφώνονται ως εξαρτήματα μιας παραγωγικής διαδικασίας που ως στόχο έχει την επικράτηση της μειοψηφίας του Κόμματος στους πολλούς. Το καθεστώς, με το μηχανισμό της προπαγάνδας, προσπαθεί να κρατήσει τους πολίτες σε άγνοια, για να μπορεί να τους εκμεταλλευτεί όπως αυτό επιθυμεί. Στα σχολεία συμβαίνει κάτι πιο εξωφρενικό από αυτό που περιγράφει με παραστατικό τρόπο για το σημερινό σύστημα ο Ε. Rauter: “…τα θέματα που διδάσκονται στο σχολείο γίνονται όλο και ακριβέστερα και σαφέστερα, όσο περισσότερο απομακρύνονται από τον άνθρωπο”. Τίποτα δεν είναι σαφές και διακριτό, πλην της παντοδυναμίας του Μεγάλου Αδελφού. Ο ίδιος συγγραφέας συνεχίζει: “Δάσκαλοι και κέντρα μετάδοσης πληροφοριών εκφράζονται με ασάφεια για τις έννοιες που αποκαλούν κράτος και κοινωνική οργάνωση, με δυο λόγια τις δυνάμεις που κυβερνούν ολόκληρη την εσωτερική και εξωτερική ζωή μας.”
Φυσικό επακόλουθο σ’ ένα τέτοιο καθεστώς οι μαθητές, βιώνοντας και διδασκόμενοι την αδικία ως δικαιοσύνη, να εθίζονται στο ψέμα θεωρώντας το ως αλήθεια, φτάνοντας στο σημείο να θυσιάζουν ακόμα και τη ζωή τους για χάρη του Μεγάλου Αδελφού που έχει θεοποιηθεί βαθιά μέσα τους από μικρή ηλικία. Η Ιστορία διδάσκεται ανάλογα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες του συστήματος: “Ο Ουίνστον θυμόταν ότι τον καιρό που ήταν αυτός στο σχολείο, προς το ’58 με ’59, μόνο το ελικόπτερο υποτίθεται πως είχε εφεύρει το Κόμμα. Δώδεκα χρόνια αργότερα, όταν πήγαινε σχολείο η Τζούλια, υποστήριζαν πως είχαν εφεύρει και το αεροπλάνο. Ύστερα από μια γενιά θα οικειοποιούνταν και την εφεύρεση της ατμομηχανής”. »
Έτσι εξανδραποδίζεται η αλήθεια και οι άνθρωποι προσαρμόζονται στις εκάστοτε καταστάσεις που το τελικό αποτέλεσμα παρουσιάζεται ως επίτευγμα του Μεγάλου Αδελφού. Η αλήθεια δεν ελέγχεται. Η φαντασία και η πραγματικότητα συμφύρονται. Η αξιακή και βιολογική σφαίρα παραβιάζεται με βαναυσότητα και ο άνθρωπος περιπίπτει στη δίνη της κοινωνικής απομόνωσης και της αστάθειας των φιλικών σχέσεων45:
«Ο ήρωας του Orwell, o Σμιθ, αλλάζει τις προβλέψεις της παραγωγής για να εναρμονίσει τα αποτελέσματα με την υπάρχουσα κατάσταση. Μάλιστα τον παρακολουθούμε να χαμηλώνει ακόμα περισσότερο τον πήχη, ακόμα κι από τη θλιβερή πραγματικότητα, έτσι ώστε να εμφανιστεί το τελικό αποτέλεσμα ως άλλη μια επιτυχία του καθεστώτος του Μεγάλου Αδελφού. Ο εξανδραποδισμός της αλήθειας, που παραμένει πάντα το ζητούμενο στις μέρες μας. Μέσω του βομβαρδισμού αναρίθμητων και συγκεχυμένων πληροφοριών, της αλλοίωσης, ακόμα και της απόκρυψης, κάποιων άλλων είναι αδύνατο να ελέγξει κάποιος πολίτης την αλήθεια. Τα όρια ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα. Η ιδιωτική ζωή έγινε πλέον διάφανη και εύκολος στόχος.»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Κ.Δ. Γεωργούλης: Ο Πλάτων πνευματικός αρχηγέτης των Αθηνών: Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήναι 1968, σ. 164-169.
2. Η κοινωνία είναι σύνολο ατόμων συζώντων υπό την έννοιαν του πλησίον, με γνώμονα τον κώδικα των αξιών.
3. Οι αξίες αυτές καθεαυτές δεν δημιουργούν κρίσεις, οι άνθρωποι είναι εκείνοι που δημιουργούν και επισημαίνουν την κρίση των αξιών και θέτουν ταυτόχρονα σκοπούς και στόχους των αξιών.
4. Αγαπητός Γ. Τσομπανάκης: Ο δρόμος προς τη Δημοτική: Μελέτες και άρθρα: Θεσσαλονίκη 1982, σ. 68. Ο συγγραφέας αναφέρεται στη Ρόζα Ιμβριώτη και γράφει: «Η κ. Ιμβριώτη ετόνισε ιδιαίτερα πως οι ηθικές αξίες δεν μένουν αμετάβλητες, αλλά μεταβάλλονται από εποχή σε εποχή και έφερε δύο παραδείγματα από την αρχαία Ελλάδα, την κλεψιά που ασκούσαν τα Σπαρτιατόπουλα για να φέρουν το μερίδιό τους στο συσσίτιο και τιμωρούνταν μάλιστα αν δεν τα κατάφερναν- και τους Πτολεμαίους, που παντρεύονταν την αδελφή τους.» Δική μας θέση είναι ότι οι αξίες δεν μπορούν να τροποποιηθούν.
5. Πιστεύω ακράδαντα ότι οι διαχρονικές αξίες της Ελληνικής παιδείας και η μοναδικότητα της Ελληνικής γλώσσας μπορούν να ορθώσουν το ηθικό, πνευματικό και ανθρωπιστικό τους ανάστημα στον οδοστρωτήρα της παγκοσμιοποίησης.
6. Επειδή ο δογματισμός δεν μπορεί να πρυτανεύσει στην επιστημονική συζήτηση, αφήνουμε τα περιθώρια μιας διαλεκτικής συζήτησης χωρίς αυτό να αναιρεί τις αρχές και τις βασικές μας θέσεις.
7. Τα κοινωνικά κινήματα αναφέρονται με ιδιαίτερη εμμονή στους επικαρπωτές της παγκοσμιοποίησης.
8. Παρόμοιες φωνές υπάρχουν και στον ελληνικό χώρο ιδιαίτερα από Επιστήμονες Οικονομολόγους.
9. Αυτό διατείνεται ένας διάσημος Οικονομολόγος.
10. Η αντιστασιακή αγωνιστική παιδεία δε σημαίνει «ένοπλο» αγώνα, αλλά αντίσταση, και αγώνα, ατομικά και ομαδικά μέσα από την ομάδα.
11. Το Σύνταγμα της Ελλάδος, άρθρο 16.
12. Νόμος 1566/85: Γενικός σκοπός της Εκπαίδευσης.
13. Νόμος 1566/85, ό.π.
14. Ε. Παπανούτσος: Πρόκειται για Επιφυλλίδα στην Εφημερίδα «Το Βήμα» με τίτλο το ομώνυμο θέμα.
15. Ομήρου Ιλιάδα: Ραψωδία Ζ, Μετάφραση: Αλεξ. Πάλλη, στο: Νεοελληνικά Αναγνώσματα, Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήναι 1976, σ. 164-166.
16. Ομήρου Ιλιάδα: Ραψωδία Ζ, ό.π., σ. 165.
17. Ομήρου Ιλιάδα: Ραψωδία Ζ, ό.π., σ. 165.
18. Ομήρου Ιλιάδα: Ραψωδία Μ, ό.π., σ. 243.
19. Νεοελληνική ποίηση.
20. Ανδρέας Κάλβος: Ωδή εις τον Ιερόν Λόχον.
21. Ομήρου Ιλιάδα: Ραψωδία Ω, Ελεύθερη απόδοση: Μ. Στασινοπούλου. Στο: Νεοελληνικά Αναγνώσματα Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήναι 1976, σ. 158-160.
22. Ομήρου Ιλιάδα, Ραψωδία Ω, ό.π., σ. 159.
23. Αισχύλου Πέρσαι: Προμηθεύς Δεσμώτης, Κείμενο, έμμετρη απόδοση στη δημοτική, εισαγωγικό σημείωμα: Τάσου Βουρνά, Εκδόσεις Αδελφών Τολίδη, Ο.Ε., Αθήνα, σ. 143-145.
24. Προς Γαλάτας: ΙΙΙ, 27-28.
25. Κείμενα Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Έκδοση ΚΙ, Αθήνα 1987, στίχοι 453-455.
26. Ι.Θ. Κακριδή: Περικλέους Επιτάφιος (Θουκυδίδης ΙΙ, 34-46), Κείμενο-Μετάφραση-Σχόλια-Επιλεγόμενα, Β΄ Έκδοση, Αθήναι 1940, σ. 8-11, § 37.
27. Πλάτωνος Μενέξενος, VIII.
28. Ησιόδου: Έργα και Ημέραι, Μτφρ. Σ. Ν. Φίλιππα: Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα χ.χ., σ. 52. Η μετάφραση έχει ως εξής: «Γιατί αυτόν τον νόμο όρισε ο Κρονίδης για τους ανθρώπους. Στα ψάρια και τα θηρία και στα φτερωτά όρνια, να τρώνε το ένα το άλλο, γιατί σ’αυτά δίκιο δεν υπάρχει, μα στους ανθρώπους έδωκε το δίκιο, που είναι πολύ μεγαλύτερο αγαθό.», σ. 33.
29. Ρήση του Αριστοτέλη.
30. Σταύρου: Εισαγωγή εις την Επιστήμην του δικαίου: Τόμος Α΄, Αθήνα 1953.
31. Πλάτωνος Κρίτων: Ρήση του Σωκράτη.
32. Πλάτωνος Συμπόσιον 208Ε-209Α.
33. J.W. VON GOETHE: FAUST: ERSTER UND ZWEITER TEIL: EDUARD KAISERVERLAG.
34. Ρήση του SCHILER.
35. J.J.ROUSSEAU: Αιμίλιος ή περί Αγωγής: Μτφρ. Κ.Γ. Καβαλιεράτου, Αθήνα 1912, σ. 14-15.
36. Ευαγγελική Ρήση.
37. Επετειακή εκδήλωση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, 2-5/5/1987 με θέμα: Μπορεί να καλλιεργηθεί η γνώση χωρίς ταυτόχρονη καλλιέργεια και των αξιών;
38. Ρήση του Πλάτωνος.
39. Θα έπρεπε ο άνθρωπος για τον άνθρωπο να είναι ιερό ον.
40. Ρήση του Αποστόλου Παύλου.
41. Πρόκειται για τη σύνοδο των 8 πλουσιότερων χωρών του κόσμου με συμμετοχή των Πρωθυπουργών τους ή Προέδρων.
42. Ρήση του Μενάνδρου.
43. Κ. Καβάφης: Θερμοπύλες.
44. Ν. Αναστασιάδης – Σ. Κουρουζίδης: Κείμενα Παιδείας: Ουτοπία-Μεγάλος Αδελφός ή Λύτρωση, Αθήνα 2002, σ. 83-84.
45. Στους ίδιους: Ό.π.σ.56.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΛΛΗΝΌΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
1984, Ο Orwell δικαιώθηκε; (συλλογή κειμένων) εκδ. Ωκεανίδα 1984.
Αλεξιάδης Μ.:Η Ελληνική και διεθνής επιστημονική ονοματοθεσία της Λαογραφίας,Εκδ.Καρδαμίτσα.Αθήνα 1988.
Αλτουσέρ Λ:.Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους.Αθήνα 1937.
Αμαριώτου Μ :.Ι.Π Κοκκώνης.Ο πρώτος μας παιδαγωγός,1937.
Βαγιανός Γ.:Η θρησκευτική αγωγή στην Α/θμια εκπαίδευση,Θεσ/νίκη 1989.
Βαγιανός Γ.:Ο θεσμός της οικογένειας στα σχολικά εγχειρίδια, Αθήνα 1992.
Βαγιανός Γ.:Πολιτισμός και γυναίκα. Κοινωνικο-πολιτιστική θεώρηση. εκδ. Γρηγόριος Παλαμάς,Θες/νίκη 1993.
Βαγιανός Γ.: Η σχολική τάξη και προεκτάσεις της. Ανάγκες ή απαιτήσεις του σύγχρονου ιστορικού μαθήματος,εκδ.Γρηγόριος Παλαμάς,Θεσ/νίκη 1999.
Βαγιανός Γ.:Ο μύθος.Μέσο επικοινωνίας και κατανόησης,εκδ.Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσ/νίκη 1999.
Βαγιανός Γ.:Η διδακτική της ιστορίας μέσα από τα λογοτεχνικά κείμενα.εκδ, ’Ελλην,Αθήνα 1995.
Bάμβουκας Μ.:Εισαγωγή στην ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και Μεθοδολογία,εκδ.Γρηγόρη.Αθήνα 1998.
Βέλτσου Γ:Κοινωνιολογία των θεσμών,Αθήνα 1997.
Βερτσέτης Αθ.:Η παιδαγωγική στους αρχαίους συγγραφείς:Αθήνα 1998.
Βερτσέτης Αθ:Διδακτική Αρχαίων Ελληνικών,Αθήνα 1994.
Bloom B.S et at:Ταξινομία διδακτικών στόχων,Μτφρ.Λαμπράκη-Παγανού Α.,Αθήνα 1986.
Βρεττός Ι.-Καψάλης Αχ.:Αναλυτικά πραγράμματα,Θεσ/νίκη 1994.
Βρεττός Γ.: Μη λεκτική συμπεριφορά του Εκπαιδευτικού – μαθητή: Αθήνα 2002.
Γαλανάκη Ε.: Θέματα Αναπτυξιακής Ψυχολογίας: γνωστική-κοινωνική-συναισθηματική ανάπτυξη, Αθήνα 2003.
Γαληνέας Β. Ι.: Πεδίο δραστηριότητας του Συμβουλευτικού παιδαγωγού στις πρωτογενείς και δευτερογενείς παιδαγωγικές ομάδες, « Παιδαγωγική Ευθύνη », έκδοση Μεταπτυχιακών Φοιτητών, Υπεύθυνος Α. Ε. Παπάς, Αθήνα, Ακαδ. Έτος 2001-2002.
Γέμτος Π.:Οι κοινωνικές επιστήμες.Εκδ.Τυπωθήτω,Αθήνα 1996.
Γεωργογιάννης Π.:Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης,Αθήνα 1997.
Γέρου Θ.:Αντιδημοκρατική Εκπαίδευση,Αθήνα 1975.
Γεώργας Δ.:Κοινωνική ψυχολογία,τ. Α΄ και τ. Β ΄,Αθήνα 1986.
Γεωργούλη Κ.:Γενική Παιδαγωγική,Αθήνα 1973.
Γιανναράς Χ.:Ελληνότροπος πολιτική,εκδ.΄Ικαρος,Αθήνα 1996.
Γιόκαρης Β.: Οι πράσινοι-εναλλακτικοί στη Δυτική Γερμανία, Αθήνα χ.χ.
Γκίβαλος Μεν.:Επιστημολογία-Γνωσιοθεωρία-Μεθοδολογικά πρότυπα.Αθήνα 1998.
Γκόβαρης Χρ.:Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση,Αθήνα 2000.
Γκότοβος Θ.:Παιδαγωγική αλληλεπίδραση,Αθήνα 1983.
Γκράμσι Α.:Οι διαννοούμενοι,Αθήνα 1972.
Γληνός Δ.: ΄Ενας άταφος νεκρός,Αθήνα 1925.
Γληνός Δ.:Τριλογία του πολέμου,Αθήνα 1976.
Γραμματάς Θ.:Δοκίμια Θεατρολογίας,Αθήνα 1990.
Δανασσής-Αφεντάκης Αντ.:Θεματική της Παιδαγωγικής Επιστημης., Αθήνα 1992
Δανασσής-Αφεντάκης Αντ .:Σύγχρονες τάσεις Αγωγής,Αθήνα 1995.
Δανασσής-Αφεντάκης Αντ:Μάθηση και ανάπτυξη,Αθήνα 1994.
Δελλασούδας Λ.:Ειδική επαγγελματική κατάρτιση:Προτάσεις για αναβάθμισή της, στο: ΄Ατομα με ειδικές ανάγκες, τ.Α΄,Αθήνα 1994.
Δελμούζος Α.:Το κρυφό σχολειό:1908-1911,Αθηνα 1930.
Δημάκος Γ.:Εκπαίδευση –παραγωγικότητα, Κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδος, Χρονική περίοδος 1961-1991,Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1996.
Δημαράς Α.:Το αλφαβητάρι με τον ήλιο,Αθήνα 1976.
Δημητρακόπουλος Μ.:Ερευνητική και Διαφωτισμός. Αθήνα 1996.
Δημητρακόπουλος Χ.: Τα πλεονεκτήματα του σχολείου εργασίας, Αθήνα: 1929.
Δήμου Ν.:Προσεγγίσεις,εκδ.Διαχρονική, Αθήνα 1979.
Δράκος Γ.:Σύγχρονα θέματα της Ειδικής Παιδαγωγικής,Αθήνα 2002.
Εξαρχάκος Θ.:Διδακτική Μαθηματικών.Αθήνα 1998.
Εξαρχόπουλος Ν.:Ποιος τις πρέπει να είναι ο διδάσκαλος.Αθήνα 1907.
Ζάχαρης Δ.:Η εξέλιξη της παιδικής ιχνογράφησης. Ιωάννινα 1997.
Ζερβού Αλ.: Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων. Αθήνα 1993.
Ηλιού Μ.:Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική. Αθήνα 1984.
Θεοφιλίδης Χ.:Η τέχνη των ερωτήσεων, εκδ, Γρηγόρη, Αθήνα 1988.
Ιμβριώτη Ρ.:Παιδεία και κοινωνία, Αθήνα 1978.
Καΐλα Μ-Πολεμικός Ν.-ΞανθάκουΓ.: Η σχολική φοβία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998.
Καλαβάσης Φ.: Επικοινωνιακές επισημάνσεις μαθηματικών δραστηριοτήτων, Αθήνα,1994.
Κακάμπουρα-Τίλη Ρ.: Ανάμεσα στο αστικό κέντρο και τις τοπικές κοινωνίες.:Οι σύλλογοι της επαρχίας Κόνιτσας στην Αθήνα, Αθήνα 1998.
Κακίση – Παναγοπούλου Λ.:Στοιχεία Εικαστικής Αγωγής - Κι όμως ζωγραφίζουν. Αθήνα 1987.
Κανάκης Ι.: Η οργάνωση της διδασκαλίας-μάθησης με ομάδες εργασίας.Αθηνα,1987
Καστοριάδης Μ.: Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα, Αθήνα 1984.
Κατσίκη-Γκίβαλου Α.: Φιλολογικές διαδρομές, Αθήνα 1990.
Κατσίκη-Γκίβαλου Α.: Παιδική Λογοτεχνία, Θεωρία και πράξη τ. Α', Εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1995.
Κατσίκη-Γκίβαλου Α.: Το Θαυμαστό ταξίδι, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1995.
Καφούση Σόνια: Τα λάθη των μαθητών στα μαθηματικά και ο ρόλος τους στην εκπαίδευση των δασκάλων του Δημοτικού Σχολείού, Διδ. Διατριβή, Αθήνα 1995.
Καψάλης Αχ.: Παιδαγωγική Ψυχολογία, Θεσ/νίκη 1981.
Κεκές Ι.: Διαδοχική Επιλεκτική Εστίαση: Μια νέα αντίληψη για τη Διαχείρηση των Πολύπλοκων Συστημάτων, στο: Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών: ΄Ερευνα και πράξη, τομ. 2, Αθήνα, Γρηγόρης 2002.
Κιτσαράς Γ.: Προσχολική Παιδαγωγική, Αθήνα 2001.
Κλεάνθους - Παπαδημητρίου Μ.: Η Νέα Αγωγή, τόμοι 3, Αθήνα 1982.
Κολιάδης Ε.: Γνωστική Ψυχολογία: Γνωστική Νευροεπιστήμη και εκπαιδευτική πράξη, Αθήνα 2002.
Κοντάκος Αν.: Γλώσσα, Σκέψη, Πολιτισμός, περ. Γλώσσα τ. 4, Ανοιξη 1997.
Κορδάτος Ι.: Ιστορία του γλωσσικού μας προβλήματος, Αθήνα.
Κορωναίου Αλ.: Κοινωνιολογία του ελεύθερου χρόνου, Εκδ. Νήσος, Αθήνα 1996.
Κοσσυβάκη Φ.: Εναλλακτική Διδακτική: Προτάσεις για μετάβαση από τη Διδακτική το Αντικειμένου στη Διδακτική του Ενεργού Υποκειμένου, Αθήνα 2003.
Κουκουλομμάτης Δ.: Το Θείο στη Νεοελληνική Φιλολογία, 'Ελλην, Αθήνα 1992.
Κουμάντος Γ. : Τα αδελφάκια του Μεγάλου Αδελφού, Καθημερινή 17/6/2001.
Κουράκης Ιωσήφ: Ανίχνευση στον κόσμο των Μαθησιακών Διαταραχών, Αθήνα 1997.
Κουρέα Η.Χ.: Σχολείο και Κοινωνία, Αθήνα 1975.
Κουτρουμάνος Κ.: Διαχρονική εξέλιξη της Ειδικής αγωγής και τα άτομα με ειδικές ανάγκες στην Ελλάδα (θεσμικό πλαίσιο), Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1996.
Κουτσάκος Ι.Γ.: Σύγχρονη Διδακτική, Λευκωσία 1980.
Κουτσουβάνου Ε.: Η θεωρία του Piaget και παιδαγωγικές εφαρμογές στην προσχολική εκπαίδευση, Αθήνα 1994.
Κρασανάκης Γ.: Ψυχολογία του παιδιού, Αθήνα 1987.
Κρουσταλάκης Γ.: Διαπαιδαγώγηση, Αθήνα 1995.
Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη Π.: Νηπιαγωγική, τ. 2, Αθήνα 1985.
Κωνσταντίνου Χαρ.: Παιδαγωγική θεωρία και πράξη, Αθήνα 1994.
Λαμπρά κη-ΙΠαγανού Αλ.: Η εκπαίδευση των Ελληνίδων κατά την Οθωνική περίοδο, Αθήνα 1988.
Λελεντζή Β.: Συνεχιζόμενη Εκπαίδεύση, Διεπιστημονική - ΔιαΘεματική προσέγγιση, Διπλωματική εργασία Master's στο Π.Τ.Δ.Ε. Αθηνών, Αθήνα 1997.
Λένιν Β.: Για την εκπαίδεύση, Αθήνα 1976.
Λένιν Β.: Τα καθήκοντα της επαναστατικής νεολαίας, Αθήνα.
Λεοντσίνης Γ.: Διδακτική της Ιστορίας – Αθήνα 1996.
Λιαντίνης Δ.: Homo Educandus. (Φιλοσοφία της αγωγής), Αθήνα 1984.
Λυδάκη Α. - Μπαλαμέ και Ρόμα. Οι Τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων, Αθήνα 1997.
Μαλαφάντης Κ.: Γλωσσοπαιδαγωγικές απόψεις στο έργο του Κ. Παλαμά, Παν/μιο Πατρών 1989.
Μαλαφάντης Κ.: Η Παιδαγωγική του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 2001.
Μάνος Κ.: Μέθοδοι διδασκαλίας, Αθήνα 1977.
Μάρκου Γ.: Η πολυτεχνική αγωγή και εκπαίδευση σε χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, περ. Νεοελληνική παιδεία, τ. Ι ,Απρίλης 1985.
Μαρξ Καρλ: Το κεφάλαιο, τόμοι Α' & Β', Αθήνα Ι 1963.
Μασσιάλας Β.: Το σχολείο εργαστήριο ζωής, Αθήνα 1984
Ματθαίου Δ.: Το Πανεπιστήμιο στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας. Συγκριτική μελέτη της ιδεολογικής και θεσμικής μεταλλαγής του, Αθήνα 2002.
Ματσαγγούρας Η.: Ψυχοπαιδαγωγικά θέματα, εκδ. Φελέκη, Αθήνα 1982.
Ματσαγγούρας Η.: Η Σχολική Τάξη, Αθήνα 1998.
Ματσαγγούρας Η.: Η Διαθεματικότητα στη σχολική γνώση, Αθήνα 2003.
Μαυροειδής Γ.: Η γωνιά των παιχνιδιών στο σχολείο, Αθήνα 1990.
Μερακλής Μ.Γ.: Το λαϊκό παραμύθι: Κείμενα παραμυθυλογίας: Αθήνα 1999.
Μεταξάς Α.Ι.: Πολιτική κοινωνικοποίηση, Αθήνα 1977.
Μήτσης Ναπ.: Η διδακτική του γλωσσικού μαθήματος, Αθήνα 1998.
Μπαμπινιώτης Ι.: Θεωρητική Γλωσσολογία, Αθήνα 1980.
Μπεζεβέγκης Η.: Θέματα Εξελικτικής Ψυχολογίας: Εξελικτική Ψυχοπαθολογία τ.Α', Πανεπιστήμιο Αθηνών 1987.
Μπέλλας Θρ.: Η έρευνα στις επιστήμες της συμπεριφοράς, Αθήνα .
Μπίκος Κ.: Η βελτίωση των κοινωνικών σχέσεων στη σχολική τάξη. Ο κοινωνικο-παιδαγωγικός ρόλος του σχολείού, Αθήνα 1990.
Μπουζάκης Σ.: Νεοελληνική Εκπαίδευση 1834 – 1999, Αθήνα 2001.
Μπούφη ΄Αντα: Διδακτική Μαθηματικών: Αθήνα 1997.
Μυλωνάκου – Κεκέ Η.: Ζητήματα κοινωνικής Παιδαγωγικής, Αθήνα 2003.
Νάκας Θ.: Γλωσσοφιλολογικά τ. Α', τ. Β' και τ. Γ', Αθήνα 1996.
Νικολάου Γ.: ΄Ενταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο, Αθήνα 2002.
Νούτσος Μπ.: Ιδεολογία και εκπαιδευτική πολιτική, Αθήνα 1986.
Νούτσος Μπ..: Διδακτικοί στόχοι και αναλυτικό πρόγραμμα, Αθήνα 1973.
Ξανθάκου Γ.: Η δημιουργικότητα στο σχολείο, Αθήνα: 1998.
Ξανθάκου Γ. – Καϊλα Μ.: Το Δημιουργικής Επίλυσης πρόβλημα, Αθήνα 2002.
Ξωχέλλης Π.: Παιδαγωγική του σχολείου, Θεσ/νίκη 1981.
Ξωχέλλης Π.: Θέματα εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, Αθήνα 1981
Οικονόμου Γ.: Η δημιουργική διάσταση της γραπτής έκφρασης στο Δημοτικό Σχολείο. Παιδαγωγική - Ψυχολογική - Διδακτική Θεώρηση, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1998.
Πανταζής Σ.: Η Παιδαγωγική και το παιχνίδι – Αντικείμενο στο χώρο του νηπιαγωγείου, Αθήνα 1997.
Παπαδόπουλος Ν. - Ζάχου Δ.: Ψυχολογία, Αθήνα 1985.
Παπαϊωάννου Α.: Σκοποί και στόχοι της παιδείας, Κύπρος 1977.
Παπαϊωάννου Απ.: Προεπαναστατικές προσπάθειες του Νεοφύτου Δούκα για ίδρυση Πανεπιστημίου στην 'Ηπειρο: Γιάννινα 81 (Ανάτυπο από το περιοδικό Φιλολογικά).
Παπαμαύρος Μ.: J.H. Pestalozzi: Η ζωή και η δράση του, Αθήνα 1929.
Παπαναούμ-Τζήκα Ζ.: Η αξιολόγηση της σχολικής επιδόσεως, Θεσ/νίκη
1983.
Παπανούτσου Ε.: Α. Δελμούζος, Αθήνα Ι 978.
Παπανούτσου Ε.: Φιλοσοφία και Παιδεία, Αθήνα Ι977.
Παπανούτσου Ε.: Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα, Αθήνα 1976.
Παγανός Γ.: Ο Καθηγητής Εμμ. Κριαράς, στο «Γλώσσα και Εκπαίδευση», σελ. 5 της ΠΕΦ, Αθήνα 1985.
Παμουκτσόγλου Α.: Εννεάχρονη υποχρεωτική εκπαίδεύση (1975-1990), Αιδακτορική Διατριβή, λθήνα 1997.
Παπαρίζος Χρ.: Η μητρική γλώσσα στο σχολείο. Αθήνα 1993.
Παπάς Α.: Μαθητοκεντρική διδασκαλία, τόμοι 3, Αθήνα 199().
Παπάς Α.: Διδακτική Γλώσσας και κειμένων, τόμοι ΑΒ Αθήνα 1995. Παπάς Α.: Το προφίλ του Δασκάλου, Αθήνα Ι 997.
Παπάς Α.: Διαπολιτισμική Παιδαγωγική και Διδακτική, τ. Α', Αθήνα 1998.
Παπάς Α.: Το αξιακό τρίπτυχο της 25ης Μαρτίου 1821, Αθήνα 1998.
Παπάς Α.: Η Αντιπαιδαγωγικότητα της Παιδαγωγικής, Αθήνα 1999.
Παπάς Α.: Σύγχρονη θεωρία και πράξη της παιδείας, Αθήνα 1990.
Παπάς Α.: Σχολική Παιδαγωγική, Αθήνα 2000.
Παπασταμάτης Α.: Τα ολιγοθέσια σχολεία της ελληνικής υπαίθρού, Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1996.
Ράπτης Αρ.: Μάθηση και διδασκαλία στην εποχή της πληροφορίας, Αθήνα 2002.
Σαλβαράς Ι.: Μελετήματα για τη θεωρία και πράξη της διδασκαλίας, Αθήνα 2002.
Σπανός Γ.Ι.: Διδακτική μεθοδολογία, τ. Α', Αθήνα 1996.
Στατεράς Χ.: Η συμβολή της Μαθηματικής επιστήμης στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1996.
Σταύρου Λ.: Εισαγωγή στην ψυχοπαθολογία του παιδιού και του εφήβου, Αθήνα 1982.
Ταρατόρη Ελ.: Η επιμόρφωση από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας Εκπαίδευσης, Θεσ/νίκη 2000.
Τερζής Ν.: Η Παιδαγωγική του Αλέξανδρου Π. Δελμούζου, Θεσ/νικη, 1983.
Τζάνη Μ.: Θέματα κοινωνιολογίας της παιδείας, Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1992.
Τριλιανός Θαν.: Σχεδιασμός του διδακτικού έργου, περ. Σχολείο και Ζωή, 11/1986.
Τριλιανός Θαν.: Η κριτική σκέψη και η διδασκαλία της, αυτοέκδοση, Αθήνα 1997.
Τριλιανός Θαν.: Μεθοδολογία της σύγχρονης διδασκαλίας, τόμ. Α – Β΄, αυτοέκδοση, Αθήνα 2000.
Τριλιανός Θαν.: Η παρώθηση του μαθητή για τη μάθηση, αυτοέκδοση, Αθήνα 2000.
Τσαρδάκης Δ.: Ο άνθρωπος στα δίχτυα της Manipulazion, Αθήνα 1983.
Τσιπλητάρης Α.: Ψυχοκοινωνιολογία της σχολικής τάξης, Αθήνα 1996.
Φασούλης Κ.: Η διαχρονική εξέλιξη και αξιολόγηση των διοικητικών, εκπαιδευτικών και οικονομικών Θεσμών των Α.Ε.Ι. της Ελλάδας (18371996), Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1997.
Φλουρής Γ. - Gagne R.: Θεμελιώδεις αρχές μάθησης και της διδασκαλίας, 1980.
Φυριππής Ε.: Ευρωπαϊκή επίδραση στην Ελληνική εκπαιδευτική πολιτική κατά τον 19ο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 1997.
Χαραλαμπάκης Χρ.: Νεοελληνικός λόγος, Αθήνα 1999.
Χαραλαμπόπουλος Α. - Χατζησαββίδης Σ.: Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας, Εκδ. Κώδικας, Θεσ/νίκη 1997.
Χατζηδήμου Δ.: Οι κατ' οίκον εργασίες των μαθητών, Θεσ/νίκη 1995.
Χρυσαφίδη Κ.: Σύγχρονοι Διδακτικοί Προβληματισμοί, Αθήνα 1991.
Χρυσαφίδης Κ.: Βιωματική-Επικοινωνιακή Διδασκαλία, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1996.
Ψαχαρόπουλος-Καζαμίας Α.: Η μελέτη αναπτύξεως μεταγυμνασιακής Εκπαίδεύσης, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 1978, Ανέκδοτη μελέτη.
Whilmor D.: Η χαρά της Μάθησης, Μετάφρ.: Κ. Δάλκας, Αθήνα 1997.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΞΕΝΌΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Aebli ,Hans Zwölf Grundformen des Lehrens.Eine allgemeine Didaktik aus psychologischer Grundlage.2.Aufl.1985.
Argyle,M.:Henderson,M:Die Anatomie menschlicher Beziehungen. Spielregeln des Zusammenlebens 1987.
Arnold R.:Writing development : Magic in the brain:Philadelphia 1991.
Arnold,Eva & Sonntag,Ute(Hrsg):Ethische aspecte der Psychosozialen Arbeit.1994.
Allesch Christian: Elfriede Billman-Mahecha(Hrsg): Perspektiven der Kulturpsychologie 1990.
Baker Collin: Foundations of bilingual Education and bilingualism. Multilingual Matters , London1993.
Βell D: The end of ideology, Free Press Macmillan, London 1962.
Bettmer,Franz: Strafrecht und Sozialarbeit.Zur Revision einer Fragwurtigen Allianz 1995.
Bain,Richard:Looking into language-Classroom approaches to unowlegde about language.London 1992.
Black Ledge Adrian:Teaching bilingual children:England-London:1994.
Beard R:Children’s writing in the primary school:Leeds university,Advisory Editor,1983
Bookchin M.:Iεραρχία και κυριαρχία, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1979.
Browne Anna:Helping children to write ,Paul Chapman publishing,London 1993.
Dewey L.: Democracy and Education, NY, Macmillan, 1961.
Dreikurs,Rudolf:/Vicki Soltz:Kinder fordern uns heraus, Wie erziehen wir sie zeitgemass? Aus dem Englischen übersetzt von Erik A.Blumenthal.17.Aufl.1986 Leinen.
Farrell P: Multicultural Education:Suffolk 1990.
Gorz A.:Αντίο πλορεταριάτο, Αθήνα: Νέα Σκέψη, 1986.
Ηeld D.:Μοντέλα Δημοκρατίας, Αθήνα: 1999.
Ηorkheimer M. Η έκλειψη του λόγου, Αθήνα: 1987.
Ιllich I: Κοινωνία χωρίς σχολεία, Αθήνα: 1976.
Ιllich I.: Mετά την κοινωνία χωρίς σχολεία, τι; Πολιτική αντιστροφή, Αθήνα: 1973.
Ιllich I.Q Στο σοσιαλισμό φτάνεις μόνο με ποδήλατο Θεσσαλονίκη: 1989.
Keel Pat:Assesment in the anulti-ethnic primary classroom, Trentham books,Staffordshire 1994.
Leicester,Mal:Multicultural Education:From theory to Practice,Berkshire 1989.
Μarcuse, H.: O μονοδιάστατος άνθρωπος, Αθήνα 1971.
Μarcuse H. Έρως και Πολιτισμός ΑθήναΣ 1981.
More T.: H ουτοπία Αθήνα: 1984.
Mumford L.: Ο μύθος της μηχανής, Αθήνα: 1985.
Mumford L: Oι μεταμορφώσεις του ανθρώπου, Σκόπελος: 1998.
Orwell S.& Angus L. Collected essays, Journalism and Letters of George Orwell, 1968.
Orwell G. 1984 Aθήνα: 1978.
Pateman C. Participation and Democratic Theory, Cambridge University Press, 1970.
Rauter E. A. Η κατασκευή υπηκόων, Αθήνα: 1983.
Σαφ Α. Ο Orwell δικαιώθηκε; Αθήνα: 1984.
Stansky P.& Abrahams W. The unknown Orwell 1972.
Thoreau H.D. Αντίσταση στην πολιτική εξουσία Αθήνα: 1996.
Willchelm Reich: Άκου ανθρωπάκο. Μτφρ: Δ. Παπαδητρίου. Orgone Institute Press,Inc.1948.
Willchelm Reich:Τα παιδιά του μέλλοντος..μτφρ: Ρ.Βρανάς.
Reich, Hans: Interculturelle Pädagogik - eine Zwissenbilanz, in: Zeitschrift für Pädagogik, 1994.
Schilling Johannes:Didaktik/Methodik der Sozialpädagogik. Studienbücher für soziale berufe.2.Auflage.1995.
Tenant M.: Psychology and adult learning, London, Routledge, 1996.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου